Miłość, drodzy Państwo, jest jednym z absolutnie podstawowych tematów literackich i nie ma najmniejszych szans na to, żeby być nim przestała — co prawda horyzont sensownego prorokowania jest bardzo ograniczony, ale to samo, biorąc pod uwagę nie tylko ostatnie wydarzenia, można powiedzieć o czasie, który pozostał ludzkiej cywilizacji. Lecz poza literaturą — cóż za zaskoczenie – jest jeszcze świat, a ten zmienia się, mimo najwyższych ambicji twórców łączonych z futurologią, znacznie szybciej niż opisująca go kultura (a już na pewno kultura głównego nurtu). Do czego zmierzam? Do tego, drodzy Państwo, że miłość coraz częściej staje się przedmiotem krytycznego (socjologicznego, psychologicznego, seksuologicznego) dyskursu — przykład: „Dlaczego miłość rani” Evy Illouz – a jej poczesne miejsce zająć może rzecz nieco inna, a jakoś rzadziej głęboko zajmująca pisarzy: przyjaźń.

Obruszą się pewnie Państwo, bo przecież każdy literacki bohater jakiegoś tam kompana ma, niektórzy nawet, jak choćby Frodo Baggins, wielu. Ale jak często ich więź znajduje się w centrum utworu? I nie chodzi li tylko o pokazanie wspólnych przygód dwójki, trójki czy piątki ludzi i nieludzi, ale o zastanowienie się nad najróżniejszym tej relacji aspektami: skąd się wzięła, dlaczego powstała, co ją podtrzymuje i jak wygląda krajobraz po bitwie, kiedy ta znika. A przecież temat można drążyć, bo o ile jeszcze w literaturze inicjacyjnej przyjaźnie lubią się zawiązywać i rozpadać, to przecież towarzyszy mają także ludzie dorośli i starsi. Jak zapewne już się najlotniejsi spośród Państwa domyślili, „10 minut i 38 sekund na tym dziwnym świecie” to opowieść niektóre z tych motywów poruszająca.

Skłamałbym, gdybym stwierdził, że w powieści Elif Shafak chodzi tylko o przyjaźń. Nie, oczywiście, że nie, to – jak cała literatura – miks nieskończonej liczby motywów i wątków. Najbardziej efektownym, wyeksponowanym przez tytuł, jest ten dotyczący śmierci głównej bohaterki, a właściwie to, iż akcja zostaje zawiązana już po niej. Zapewne samo to mogłoby zrobić na czytelniku wrażenie, gdyby nie to, że autor „Do trupa”, Jan Andrzej Morsztyn, zmarł niemal równo trzysta lat przed narodzinami niżej podpisanego. Według okładki tekst próbuje opowiedzieć życie protagonistki w nieco ponad 10 minut, jakie jej mózg pozostaje aktywny, ale z tym, niestety, radzi sobie licho: próżno szukać w narracji czy języku rzeczywistych konsekwencji stanu bohaterki, o które pokusiliby się z pewnością E. L. Doctorow czy Joyce Carol Oates, a powieść w formie jest bardzo klasyczna.

Na szczęście treść broni się bez trudu. Shafak bawi się czytelnikiem, bez przerwy grając na jego emocjach: najpierw ogrzewając go w olbrzymim cieple skrytym w relacji głównej bohaterki i jej przyjaciół, którzy chcieliby zapomnieć o rzeczywistości i cieszyć się swoim towarzystwem, by zaraz potem wzbudzać w nim gniew i przerażenie związane z jej doświadczeniami rodzinnymi i zawodowymi – bo, co dla fabuły kluczowe, Leila jest prostytutką. Los wiąże ją z innymi życiowymi rozbitkami, którzy w kraju takim jak Turcja drugiej połowy XX wieku wydają się skazani na pożarcie przez potwory historii, ale razem – za sprawą lojalności i wzajemnego wsparcia — długo potrafią się przed nimi bronić. Nawet wtedy, gdy te dopadają jedną z nich – i to najważniejszą, sam rdzeń ich towarzystwa – oni wciąż gotowi są stawiać losowi czoła. Dlatego też tyle miejsca na początku tej recenzji poświęciłem przyjaźni: „10 minut...” dotyka najróżniejszych tematów, od dorastania w głęboko patriarchalnej i fundamentalnie religijnej rodzinie, przez cierpienia pracownic seksualnych, aż do trudności w funkcjonowaniu osób niebinarnych i nieheteroseksualnych w Turcji, ale najważniejsza pozostaje więź łącząca Leilę i jej kompanów, siła, jaką tej grupie daje i jej fizyczna manifestacja, która ma moc zmieniania rzeczywistości. Podkreśla to zresztą świetny finał, w którym Shafak wykazuje się — nie pierwszy raz, bo protagonistka ma ostry język — wybitnym poczuciem humoru oraz niezwykłą umiejętnością do splatania go ze śmiertelną nomen omen powagą, co nadaje tekstowi niespotykanej głębi i czyni go czymś znacznie więcej niż przygnębiającą opowieścią o kobiecie z nizin społecznych.

„10 minut i 38 sekund na tym dziwnym świecie” to świetna powieść. Ujęta w karby narracji, która mami czytelnika, sugerując, że jest czymś więcej niż w istocie, to fakt, ale broniąca się na wszystkich właściwie innych gruntach. Można znaleźć w niej wielką historię (w kontekście politycznym), można znaleźć zniuansowane opowieści o losach jednostek i same te jednostki, doświadczone przez los, ale nieodmiennie sympatyczne, można w końcu znaleźć przyjaźń, która niesie ukojenie nie mimo lecz ze względu na swą oryginalność. A kto z nas gotowy jest zrezygnować w tych trudnych czasach z czegoś tak przyjemnego, jak towarzystwo drugiego człowieka — nawet jeśli ten jest tylko postacią literacką?

Bartosz Szczyżański