Niedawno w Poznaniu odbyły się Mistrzostwa Polski w tej niecodziennej dyscyplinie sztuki.  Niecodzienna, bardzo interesująca i ciekawie zorganizowana impreza, która stanowiła zwieńczenie serii turniejów eliminacyjnych w różnych miastach z całej Polski. Warszawa, Gdańsk, Bydgoszcz, Gniezno, Wrocław… Najlepsi polscy slamerzy zmierzyli się ze sobą w walce na wiersze, teksty pisane prozą, właściwie wystąpienia sceniczne. W publicznej rywalizacji liczy się umiejętność przekazu, improwizacji, wyczucia. Sędziują natomiast nie krytycy, lecz publiczność. Bo to sztuka demokratyczna, w której głos i ostateczna ocena należy do zwyczajnych miłośników poezji. Choć nie jest to wcale zwyczajna forma spotkania artystycznego.

Performance, sztuka słowa, poezja połączona z prozą

Slam to przede wszystkim spotkanie ze sztuką. Choć w definicjach pojawia się określenie rywalizacji pomiędzy poetami, performerami, to jednak istotą jest kontakt z żywym tekstem kultury. W czasie imprez – organizowanych na przykład w domach kultury, kawiarniach, a chyba najczęściej klubach, choćby muzycznych – każdy z uczestników otrzymuje trzy minuty na zaprezentowanie swojego autorskiego utworu. Forma? Właściwie dowolna. Melorecytacja, improwizacja, deklamacja, śpiew bądź zaśpiew, rapowanie. Zabronione jest natomiast używanie rekwizytów i instrumentów, bo siłą, największym wartościom jest ludzki głos, gesty, mimika. Czynniki osobowości. Slam to temperament. Bardzo nieoczywisty performance, sztuka słowa, poezja połączona z prozą. Idea narodziła się współcześnie – pomysłodawcą takiej formy spotkań artystycznych był Marc Kelly Smith, robotnik i poeta z Chicago, który w 1984 roku postanowił zainicjować serię poetyckich odczytów w lokalnym klubie jazzowym, aby już dwa lata później zorganizować pierwszy w historii slam „The Uptown Poetry Slam”. Okazuje się, że źródłem takich spotkań, przynajmniej w rodzimym wymiarze, może być polski romantyzm.

Romantyczny pojedynek – Mickiewicz vs. Słowacki

Podobno, choć różni. Niezmiennie wielcy. Mistrzowie słowa i pióra, uznawani za narodowych wieszczów. To właśnie pojedynek poetycki między Mickiewiczem a Słowackim, który datuje się dokładnie na 25 grudnia 1840 roku, jest dziś wydarzeniem niemalże legendarnym. Kolacja zorganizowana przez Eustachego Januszkiewicza dla przedstawicieli polskiej emigracji była wyjątkowa. W opinii świadków emocjonalna skala spotkania była tak wielka, że co wrażliwsi słuchacze krzyczeli i wiwatowali, łkali, śmiali się, zastanawiając nad formą i treścią. W paryskim mieszkaniu zgromadzeni byli oczywiście poeci, ale również żołnierze biorący udział w powstaniu listopadowym, muzycy, oficjele, bywalcy artystycznej bohemy. I choć z romantycznego pojedynku zwycięsko wyszedł Adam Mickiewicz, to można przyjąć, że właśnie twórca „Pana Tadeusza” wespół z autorem „Balladyny” w pewnym sensie stali się symbolami i patronami artystycznych spotkań. Tyle historii. Wróćmy do współczesności.

Słowa zaklęte w formie, czyli Mistrzostwa Polski w Poznaniu

Slam jest sceniczną prezentacją – i to trzeba podkreślić – własnej twórczości poetyckiej. W czasie występu mówca musi może łączyć różne formy wyrazu, odnosząc się do porządku poezji, narzędzi z performance’u. Poeci mogą wykonywać jedynie swoje własne wiersze, a na prezentację przeznaczone są dokładnie trzy minuty. To niedużo, ale liczy się forma. Odpowiednia sprawność, wyczucie czasu, przestrzeni, a chyba najważniejsze – emocji, które mogą zostać wygenerowane podczas spotkania. I tak było właśnie w czasie ostatnich Mistrzostw Polski organizowanych w Poznaniu, najpierw na Placu Wolności, gdzie odbywały się eliminacje ostatniej szansy, a potem na turnieju finałowym w Centrum Kultury Zamek. Poznań to miejsce urodzenia Stanisława Barańczaka, krytyka, nieocenionego tłumacza, poety, jednego z najważniejszych przedstawicieli Nowej Fali, którego duch – w pewnym sensie, choć na pewno nie tylko jego – unosił się nad tym artystycznym wydarzeniem.

Poezja zaangażowana, słodko-gorzka – piękna, bo różna

Każdy z uczestników i uczestniczek (niektórzy występowali pod nazwiskiem, inni posługiwali się pseudonimami artystycznymi) był inny, niepowtarzalny. Na uwagę zasługiwał choćby występ Wiosny, reprezentantki Olsztyna, która w słodko-gorzkim stylu portretowała rzeczywistość młodych ludzi, ale też opiekunów i rodziców. To był mocny, wyrazisty głos nauczycielki. Podobać mógł się z całą pewnością występ Patrycji Sikory, której teksty należy przypisać do nurtu poezji zaangażowanej, podobnie zresztą, jak i wcześniejszej Wiosny. Odnosząc się do kulturowych przemian – miłości mniejszości, akceptacji inności – potrafiła wzbudzić emocje. Swój głos w fenomenalny sposób zaznaczył również artysta znany jako Akurat Się Dowiesz, reprezentant Wrocławia, który rapował o sprawach najważniejszych z niesamowitym flow. Występ naznaczony licznymi referencjami do dzieł sztuki – filmowej, muzycznej, poetyckiej, literackiej. Ciekawie zaprezentował się też Michał Grzebieniak z Wrocławia, wzruszała Ula Sikora. Artystyczne talenty prezentowali również Aleksandra Kłoska i Jakub Węgrzyn, reprezentujący Warszawę, Szymon Kokoszka z Poznania, a kontrowersję wzbudził Oskar Lange ubrany w strój arlekina, czyli błazna. Czy kostium to rekwizyt? Publiczność była podzielona. Szczególnie podkreślić trzeba jednak finałowy występ Magdaleny Tyszeckiej z Krakowa i Mikołaja Wysockiego reprezentującego Bydgoszcz, ostatecznego zwycięzcy. Zupełnie różne wrażliwości – melancholijny, refleksyjny występ poetki, a także zabarwiony humorem, niezwykły w formie, wzruszający w treści manifest poety. Piękna, bo różna to poezja.

Od Szymborskiej, aż do Bukowskiego, czyli różne wrażliwości

I tak jak zmieniają się wartości i wrażliwości, tak też trudno jest okiełznać temperament, opanować emocje. Wydawać się zresztą może, że dla niektórych wykonawców sztuka może przynieść prawdziwe katharsis, oczyszczenie, dla innych odkrycie samego czy samej siebie. Publika jest spragniona prawdy, a podczas poetyckich spotkań na slamie prawda urzeczywistnia się właściwie w każdym wykonaniu. Czasami jest pretensjonalnie, pompatycznie, innym razem surowo, minimalistycznie. Za każdym razem to jest jednak niepowtarzalne przeżycie. Można sobie wyobrazić, że w takiej formule doskonale odnaleźliby się mistrzowie i mistrzynie słowa z klasyki gatunku. Choćby Wisława Szymborska, autorka „100 wierszy – 100 pociech”, Charles Bukowski, znany za sprawą „O piciu” czy „O miłości” – i tak, to przecież skrajnie różna wrażliwość, ale o to właśnie w slamie chodzi, że jest przestrzeń na różnice, dialog, porozumienie. Ciekawe też, jak odnalazłby się w takim towarzystwie Marcin Świetlicki, enfant terrible polskiej sceny, którego niektóre frazy, jak choćby „dziś jestem w nastroju nieprzysiadalnym” są w pewnych kręgach kultowe. Co do powiedzenia miałby Jakub Kornhauser? Co T.S. Eliot? Czy Gertruda Stein? Albo zmarły niedawno mistrz słowa, nieodżałowany Adam Zagajewski, jak i wspomniany wcześniej Barańczak. Pytania otwarte, niech podpowie i odpowie wyobraźnia. Doświadczenie unikalne, tak jak slam poetycki.

Nowoczesna poezja współczesna – w poszukiwaniu kanonu

Poezję się czyta, poezji się słucha, choćby w aranżacjach muzycznych. Wspomnijmy Kaczmarskiego czy Okudżawę. Poetów się wielbi, czasami nimi wzgardza czy lekceważy. Ale czy potrafimy o niej, poezji właśnie, mówić? Podkreślić trzeba coś jeszcze. Bo zwróćmy uwagę, że poezja, choć znajduje się w edukacyjnym kanonie, to dzieli się na kilka, niezbyt szczęśliwych i sprawiedliwych podziałów. Znana z antyku, później średniowiecza, oczywiście renesansu, gdy wspominamy dzieła Kochanowskiego czy Reja, a także – zwłaszcza później – romantyzmu. Bo Mickiewicz, bo Norwid, bo wreszcie Słowacki, który wielkim poetą był, o czym pamiętamy za sprawą Gombrowicza. Gdzieś tam jeszcze, w międzyczasie, pozytywizm, później Młoda Polska, wreszcie twórczość wojenna, okupacyjna. Ale co dzieje się po 1945 roku? Przecież nie można zmieścić wszystko pod hasłem „Poezja współczesna”. Jest tak wiele, tak różnych i barwnych przykładów, który zajmujemy się, niestety, po macoszemu. A poezja to żywa sztuka, dialog, porozumienie, spotkanie – czym jest właśnie slam. Różne formy i wrażliwości, piękno trudne do odtworzenia i uchwycenia, poezja zaangażowana, prześmiewcza, jawnie komediowa, szczerze wzruszająca. Poznajcie, przekonajcie się, bo być może to jest właśnie nowoczesna poezja współczesna.