Po co pisać o wojnie? - to z reguły zasadne pytanie dla tych, którzy wojny nigdy nie doświadczyli. W historii Polski mało było pokoleń, które mogły o sobie tak powiedzieć. Nasza nowożytna historia usłana była kolejnymi konfliktami i powstaniami, a kult bohaterstwa wojennego stał się jednym z ulubionych tematów naszych pisarzy. Z czasem etos bohaterstwa i ułańskiej fantazji przybrał kształt narodowego paradygmatu, z którym polemika nie tylko była trudna, ale nawet w jakimś sensie niebezpieczna. Romantyczny kult bohaterstwa oraz nierozerwalnie związana z nim wojenna dola Polaków jest tematem zbioru esejów Marii Janion. „Płacz generała. Eseje o wojnie” to próba obiektywnego i wielostronnego przeanalizowania zjawiska wojny w kulturowym życiu narodu polskiego.

Zbiór esejów dotyka przede wszystkim zagadnień związanych z II wojną światową. Trudno, aby było inaczej, gdy weźmiemy pod uwagę skalę strat, jakie poniosła Polska w czasie jej trwania. Jak każde wielkie wydarzenie historyczne, także i ta wojna musiała zostać „przetrawiona” przez wytwórców kultury oraz pisarzy. Autorka pochyla się nad najgłośniejszymi nazwiskami powojennego, literackiego rozliczenia z przeszłością – Miłosz, Broniewski, Borowski, Białoszewski, Wyka, Andrzejewicz itd. Analizuje poglądy, naświetla spory, ale przede wszystkim stawia pytania o kształt polskiej mentalności, w której wiekowe wybijanie się na niepodległość pozostawiło wyraźne ślady w postaci szaleńczej wręcz brawury, ogromnej zdolności do poświęcenia, ale także - jakże często - nieliczenia się z własnymi możliwościami i skalą skutków wywołanych przez siebie działań. Jest to zatem zasadnicze pytanie o nasze mit narodowe, w których autorka dopatruje się ciągle żywych romantycznych korzeni, pielęgnowanych następnie i „podlewanych słowem” przez kolejnych pisarzy i poetów.

„Płacz generała” daje nam, współczesnym, poczucie polemiki, która toczyła się wokół wydarzeń z lat 1939-45. Ideowy spór wokół sensu oporu i poniesionych z tego tytułu ofiar przybierał nieraz bardzo radykalne rozmiary. Maria Janion dopatruje się w tym właśnie przejawu dominacji w polskim życiu intelektualnym dogmatu o sensowności, a nawet nieuniknioności walki zbrojnej w wrogami wolności. Walki prowadzonej w każdych okolicznościach i za każdą cenę. To ideologia czynu, w której zdroworozsądkowe głosy opamiętania i minimalizacji strat traktowane są w kategoriach zdrady narodowej. Warto zauważyć, że trauma II wojny światowej w Polsce była „rozliczana” niejako na raty, a takie daty jak 1956, 1970, 1989 (czy nawet stosunkowo niedawna rehabilitacja podziemia antykomunistycznego) stanowią wymowne punkty graniczne.

Eseje Marii Janion o znaczeniu wojny w polskim życiu zbiorowym, jak zwykle w wypadku tej autorki, to głębokie i wszechstronne spojrzenie na zagadnienie. To nie tylko popis znajomości literatury poświęconej temu zagadnieniu, ale także wyczucie grających nam w duszy wartości. Maria Janion wyłapuje każdy fałszywy ton (czym naraża się na zajadłą krytykę i oskarżenia swoich adwersarzy),każdą przesadnie patetyczną nutę. A wszystko to po to, aby nakłonić nas do próby przewartościowania nie tylko stosunku do własnej przeszłości, ale przede wszystkim podejścia do przyszłości, która bezpośrednio wynika z historycznych ocen. Patrząc z perspektywy czasu, który upłynął od wydania tekstów umieszczonych w książce, wyzwanie rzucone przez autorkę jest nadal aktualne. Historia Polski w czasie II wojny światowej nadal bowiem podlega przewartościowaniom, najczęściej w tyrtejskim duchu bohaterstwa i żołnierskiego obowiązku, spychając na margines cywilny aspekt zagadnienia.

Książka ta zatem porusza wiele ważnych tematów i jednocześnie stanowi świetne źródło inspiracji dla dalszych lektur. Wiele wymienionych w niej autorów jest zapewne dobrze znanych, ale są i tacy, których autorka dopiero odkrywa przed swoimi czytelnikami. „Płacz generała. Eseje o wojnie” to pozycja obowiązkowa dla osób interesujących się zagadnieniem II wojny światowej w literaturze i nie tylko.

Po co pisać o wojnie? - to z reguły zasadne pytanie dla tych, którzy wojny nigdy nie doświadczyli. W historii Polski mało było pokoleń, które mogły o sobie tak powiedzieć. Nasza nowożytna historia usłana była kolejnymi konfliktami i powstaniami, a kult bohaterstwa wojennego stał się jednym z ulubionych tematów naszych pisarzy. Z czasem etos bohaterstwa i ułańskiej fantazji...