Niezwykła robota

David Lodge jest autorem lubianym i cenionym chyba przez większość czytelników zainteresowanych współczesną literaturą angielską. Jednakże element komizmu, będący integralnym, a często nawet zasadniczym składnikiem jego powieści sprawia, że niektórzy czytelnicy traktują Lodge’a nieco lekceważąco, jako pisarza zbyt „łatwego” i komercyjnego Nie zgadzam się z takimi opiniami. Uważam, że twórczości Lodge’a (ani żadnego innego pisarza) nie należy oceniać według kryteriów czytelniczego masochizmu, w myśl którego proza „trudna” i „wartościowa” to koniecznie synonimy. Dobrym zaprzeczeniem tej zasady jest właśnie „Fajna robota” , która została wydana po polsku w 1995 roku jako dziewiąta powieść Davida Lodge’a. Nieprzypadkowo właśnie ta książka była w 1988 roku nominowana do najbardziej prestiżowej brytyjskiej nagrody literackiej – Booker Prize. Wraz z „Małym światkiem” z 1984 roku (również nominacja do Bookera) powieść ta niewątpliwie stanowi największe osiągnięcie Lodge’a – z kilku co najmniej powodów.

Przede wszystkim oryginalność. Mam tu na myśli nie tylko charakterystyczny, łatwo rozpoznawalny styl autora, ale również jego zamierzenia zrealizowane w „Fajnej robocie”. Najbardziej widoczne z nich jest takie, że Lodge – człowiek, który o pisarskiej technice „wie wszystko” (jako profesor i teoretyk literatury), postanowił rozprawić się w swojej powieści z uniwersyteckim snobizmem. Typowy snobizm np. nowobogacki, wielokrotnie już służył za obiekt satyry. Okazuje się, że równie wdzięcznym tematem może być snobizm specjalistów od literatury, polegający na bezkrytycznym akceptowaniu wszelkich nowych teorii, a zwłaszcza na używaniu kluczowych dla nich pojęć na zasadzie słów – wytrychów. Tak właśnie postępuje sympatyczna skądinąd Robyn Penrose, jedna z dwojga głównych bohaterów „Fajnej roboty”. Wykłada ona literaturę angielską na uniwersytecie w Rummidge, stanowiącym karykaturę (a może tylko powieściowy portret) uniwersytetu w Birmingham, gdzie wykładał sam Lodge.

Wcześniej, jako doktorantka w Cambridge Robyn „niestrudzenie brnęła przez labirynty zdań Jacquesa Lacana i Jacquesa Derridy” przy czym zabrnęła chyba zdecydowanie zbyt daleko – w rezultacie doszła np. do wniosku, że „miłość to omamienie romantycznym dyskursem”, a Bóg to „ostateczny, bezkresny element znaczony”. Konsekwentnej dekonstrukcji Robyn poddała również seks – jej zdaniem „pożądanie to tylko gra elementów znaczących, ciągły ferment i przemieszczanie antycypowanej rozkoszy, przerywanej jedynie od czasu do czasu przez brutalne spółkowanie elementów znaczonych”. Szkoda, że Lodge nie rozwinął wątku rozmów Robyn z innymi wyznawcami tych teorii. Pisze jedynie o pewnym studencie z Yale, który czarował i jednocześnie dezorientował Robyn „używając najnowszego, postfreudowskiego żargonu, tak że nigdy nie wiedziała, czy chodzi mu o symbolicznego fallusa Lacana, czy też własnego”.

Ta pomysłowa i zabawna kpina z filologicznej nowomowy nie jest jedyną, ani nawet główną atrakcją, jaką Lodge przygotował czytelnikom „Fajnej roboty”. Powieść ta, będąc satyrą uniwersytecką, w jeszcze większym stopniu stanowi pastisz dziewiętnastowiecznej „powieści przemysłowej”, w której Robyn się specjalizuje. Gatunku uprawianego m.in. przez Dickensa, a także liczne pisarki, także tej miary co Charlotte Brönte czy Mary Ann Evans (George Eliot). Oto dzięki przewrotnemu rozwojowi fabuły Robyn niespodziewanie znajduje się w podobnej sytuacji jak bohaterki omawianych przez nią powieści – naiwne dziewczątka, wyrwane z mieszczańskich pieleszy, które zmuszone są poznać mroczny i brutalny świat wielkoprzemysłowej walki o byt.

Bezpośrednim (choć mimowolnym) sprawcą tej inicjacji jest Victor Wilcox, typ dynamicznego menedżera – pracoholika. W czasie wojen napoleońskich tacy ludzie robili kariery od szeregowca do generała. Współcześnie potrafią w szybkim tempie doprowadzić podupadającą firmę do rozkwitu (lub do bankructwa). Vic Wilcox jest człowiekiem niewątpliwie inteligentnym, lecz o dość ograniczonych horyzontach. Korzystając ze swego statusu brak satysfakcji z życia rodzinnego wynagradza sobie poza domem, chociażby mknąc do pracy luksusową limuzyną („kierowca dostawczego Forda Transita przepuszcza go, chociaż ma pierwszeństwo. Oto co znaczy jaguar”).

Początkowa symultaniczność wątków Robyn i Vica sugeruje, że ich spotkanie – choć wydaje się mało prawdopodobne – jest nieuniknione. Jak należało przypuszczać, Lodge znakomicie rozgrywa tę komedię przeciwieństw, nadając jej zaskakującą świeżość. Dość powiedzieć, że po przełamaniu wzajemnej niechęci Robyn uczestniczy w negocjacjach handlowych jako asystenta Vica, pozostając do jego dyspozycji w dzień i w nocy. On sam z kolei zaczyna w pewnym momencie dociekać różnicy pomiędzy metaforą a metonimią!

Wszystko to prowadzi do konkluzji, że David Lodge zrealizował w swojej powieści zamierzenie być może bez precedensu. Będąc pisarzem o temperamencie dość konserwatywnego realisty, stworzył dzieło oparte na postmodernistycznym pastiszu, satyrze i trawestacji, sięgając po fabularne cliché o serialowej wręcz proweniencji. A przy tym, jednocześnie z zastosowaniem tej metody, bezlitośnie wykpił jej teoretyczne podstawy, a przynajmniej ich stereotypowe ujęcia. To doprawdy niezwykła robota.

Niezwykła robota

David Lodge jest autorem lubianym i cenionym chyba przez większość czytelników zainteresowanych współczesną literaturą angielską. Jednakże element komizmu, będący integralnym, a często nawet zasadniczym składnikiem jego powieści sprawia, że niektórzy czytelnicy traktują Lodge’a nieco lekceważąco, jako pisarza zbyt „łatwego” i komercyjnego Nie zgadzam się z...