Główny przedstawiciel literackiego naturalizmu, krytyk sztuki, przyjaciel impresjonistów… Postaci Emila Zoli nie trzeba nikomu przedstawiać. Autor wielotomowego cyklu "Rougon-Macquartowie" znany jest w Polsce głównie za sprawą powieści "Nana", ale w moim tekście chciałbym zaproponować Wam lekturę "Dzieła", pozycji obowiązkowej nie tylko dla miłośników literatury francuskiej, ale także… impresjonizmu.

Wydane w 1886 roku "Dzieło" to powieść inspirowana wypadkami z życia przyjaciół Zoli – głównie Cézanne’a i Maneta – których proponowane innowacje malarskie spotykają się z niezrozumieniem i odrzuceniem oficjalnej „wyroczni” artystycznej jaką jest Salon. Organizowany od 1667 roku Salon nadawał ton życiu artystycznemu Paryża stanowiąc oficjalną wykładnię sztuki, która z biegiem czasu stała się co najmniej konserwatywna jeśli nie archaiczna. Akademizm posiadał monopol na francuskim rynku sztuki do lat 60-tych XIX wieku, gdy Napoleon III stworzył Salon Odrzuconych mający za zadanie prezentowanie prac odrzuconych przez jury oficjalnego Salonu…

Główny bohater "Dzieła", Claude Lantier bez powodzenia próbuje wystawić obraz pt. "Plener". Tymczasem w gronie przyjaciół jego pozycja przewodnika nowej szkoły malarzy jest niepodważalna. Gagnière, Sandoz, Fagerolles, Dubuche podziwiają Claude’a, którego wizjonerska postawa jest dla nich inspirująca. Niepowodzenia zdają się nie mieć na Claude’a negatywnego wpływu – liczy się tylko jasno wyznaczona przez samego siebie droga do wyśnionego ideału. Niestety, niekończące się poprawki, nieobecne spojrzenie, somnambuliczne wędrówki wzdłuż Sekwany stają się z biegiem czasu codziennością. Coraz większa ofiara z siebie i życia rodzinnego zdaje się nie mieć końca. Radykalne zerwanie z tradycją malarską jest dla Claude’a rękojmią powodzenia. Mijające lata przynoszą szereg zmian – innowacje „plenerowców” zyskują naśladowców, ale czy Claude jest bliższy upragnionego ideału?

"Dzieło" można również określić mianem powieści o miłości. Ścierają się w niej dwie wizje miłości – wyniszczająca namiętność niedoścignionego ideału oraz fizyczne pragnienie pięknej dziewczyny, Christine, która zabłądziwszy trafia na próg kamienicy Claude’a na paryskiej Wyspie Św. Ludwika. Fragment opisujący okres, w którym uczucie niespodziewanie rozkwita by osiągnąć siłę odurzającą należy chyba do najpiękniejszych w całej książce. Tkwi w nim jednak potencjalne zarzewie konfliktów: Christine jest przekonana, że czeka ją nieustanna walka z malarstwem, z „kobietą z obrazu”! Nie bez powodu w momencie wyjazdu z Bennecourt towarzyszą jest złe przeczucia. "Dzieło" to poniekąd refleksja na temat szału twórczości a zarazem samotności artysty i jego bliskich mimo pozorów jego obecności. Czy losem rodziny artysty jest bycie zaniedbywaną?

Rozmach powieści budzi respekt – książka przedstawia kilkanaście lat z życia bohemy artystycznej w czasie rewolucji jaką jest pojawienie się impresjonizmu. Siłą rzeczy wymaga to pewnych uproszczeń, które nieraz powodują pewne niezręczności. I tak, narrator w jednym zdaniu jest w stanie przenieść nas w czasie o dwa lata. Również rozwiązanie kwestii pochodzenia Christine i rozwiązania jest związków z pensją pani Vanzade razi swą pobieżnością i nie sprzyja spójności powieści.

Zobrazowanie obyczajowości francuskiej tego okresu wzbudziło moją ciekawość – dotyczy to scenek z życia bohemy artystycznej (vide "Sceny z życia cyganerii" H. Murgera) czy opisu praktyk stosowanych przez pierwszych marszandów (spekulant Naudet wzorowany na postaci H. Brame’a oraz jego przeciwieństwo, ojciec Malgras, opiekun artystów i miłośnik sztuki). Tropiciele motywów naturalistycznych również nie poczują się zawiedzeni: szczególne silne wrażenia budzi scena cmentarna, której synestetyczny opis budzi jednocześnie zmysł wzroku, zapachu i dotyku. Jeśli o zmysłach już mowa, pamiętajmy, że mamy do czynienia z powieścią „malarską” co stanowi obietnicę wielu barwnych przeżyć i to w dosłownym znaczeniu tego słowa.

Uczucie zazdrości względem Francuzów nie opuszczało mnie podczas lektury "Dzieła", które oprócz niepodważalnej wartości literackiej ma dużą wartość dokumentalną. Jednym tchem można wymienić jeszcze kilka tytułów XIX – wiecznej literatury francuskiej (choćby "Manette Salomon" E. i J. Goncourtów czy "Nieznane arcydzieło" Balzaka), w których wielcy pisarze czynią twórczość artystyczną głównym motywem swojej książki…

Główny przedstawiciel literackiego naturalizmu, krytyk sztuki, przyjaciel impresjonistów… Postaci Emila Zoli nie trzeba nikomu przedstawiać. Autor wielotomowego cyklu "Rougon-Macquartowie" znany jest w Polsce głównie za sprawą powieści "Nana", ale w moim tekście chciałbym zaproponować Wam lekturę "Dzieła", pozycji obowiązkowej nie tylko dla miłośników literatury...