Wszyscy uwielbiamy książki i filmy, które odsłaniają ciemną stronę różnych grup zawodowych. Grzechy kleru, patologia w służbie zdrowia, wady policji. Teraz przyszedł czas na świat polskiej piłki nożnej, a to za sprawą powieści „Szmata” oraz jej autora, Tomasza Łapińskiego. A on, jako były piłkarz, ma na ten temat sporo do powiedzenia.

Głównym bohaterem powieści jest Roman Dzwonecki, kapitan warszawskiego Centrum, który ze względu na incydent sprzed lat, w całej lidze słynie ze swojej uczciwości. W świecie, którym rządzą korupcja, przygodny seks i używki, tacy ludzie jak on są już wymierającym gatunkiem. Jednak na ostatniej prostej do zdobycia tytułu mistrzowskiego przez Centrum Dzwonecki zostaje przez klub potraktowany w sposób, który przelewa czarę goryczy – piłkarz przystaje na propozycję mogącą zmienić całe jego życie.

Łapińskiemu udało się stworzyć powieść, która naprawdę wciąga. Akcja nie postępuje bardzo szybko, pojawiają się retrospekcje, dygresje, a mimo to czytelnik jest bardzo ciekawy, jaki będzie finał dylematów moralnych głównego bohatera. Zresztą nie tylko Dzwonecki jest interesujący od strony psychologicznej i moralnej. Autor prezentuje cały wachlarz postaw, jakie poszczególni bohaterowie przyjmują w stosunku do otoczenia, od całkowitej akceptacji i pełnego zaangażowania w piłkarską patologię, przez relatywizm moralny lub wewnętrzne rozdarcie, aż po rolę ostatniego sprawiedliwego i absolutny brak tolerancji dla odejścia od żelaznych zasad. Widać, że autor jest czujnym obserwatorem rzeczywistości, a swoje spostrzeżenia potrafi doskonale przelać na karty powieści. Dzięki temu fabuła jest naprawdę wiarygodna i gdyby nie wypowiedzi samego Łapińskiego, można by uwierzyć, że to autobiografia.

To, czego bałam się przed sięgnięciem po „Szmatę”, to że będzie ona po prostu zbyt mocna. Porównanie do Smarzowskiego w cytacie przywołanym na skrzydełku okładki rozbudza wyobraźnię. Na szczęście obawy okazały się bezpodstawne. Oczywiście nie brakuje wulgaryzmów czy scen przemocy, ale nie można powiedzieć, że powieść wyjątkowo nimi epatuje. Jest konsekwentnie utrzymana w naturalistycznej konwencji – nie każdemu to przypadnie do gustu, ale jeżeli ktoś wie, że takie rzeczy go rażą, to niech lepiej po prostu nie sięga po tę książkę.

Jedyne, co mi się nie spodobało, to tendencja autora do nadużywania pytań retorycznych. W niektórych fragmentach, kiedy narrator prowadzi swoje wewnętrzne monologi, jest ich takie nagromadzenie, że zaczyna to brzmieć trochę kiczowato. Rozumiem zamysł, chęć pokazania rozterek wewnętrznych głównego bohatera, ale wydaje mi się, że bez tego zabiegu można je było ukazać równie dobrze, a może nawet brzmiałoby to poważniej. Jest to jednak drobnostka, która nie ma dużego wpływu na odbiór całej powieści.

Ostatecznie „Szmata” to książka nie tylko o polskiej piłce nożnej i dla fanów piłki nożnej. Zawsze przyjemniej się czyta, jeżeli akcja jest osadzona w bliskim nam środowisku, więc domyślam się, że osoby zainteresowane tematem najchętniej po nią sięgną, ale uważam, że warto to zrobić również wtedy, gdy mecze omija się szerokim łukiem. Jest w tej historii coś uniwersalnego. Bo przecież każdy z nas dochodzi w życiu do momentu, w którym musi zdecydować, czy pozostanie wierny swoim ideałom. I to właśnie problem wyboru właściwej drogi wysuwa się w tej powieści na pierwszy plan, a świat polskiej ligi piłkarskiej jest doskonale pasującym do tego tłem.

Agnieszka Budna