DZIEWIĘĆ RAZY SAMOTNOŚĆ

„Czym jest człowiek” znalazł się w 2016 roku w finale prestiżowej Booker Prize, przegrywając jedynie ze „Sprzedawczykiem” Paula Beatty’ego. Jednak, trawestując słynne powiedzenie Ireneusza Iredyńskiego – w pisarstwie jak w piłkarstwie, jest pierwsza liga i druga liga, a rankingi nie grają. Tom opowiadań Davida Szalay’a (ur. 1974) prezentuje historie dziewięciu mężczyzn, znajdujących się w przełomowym momencie życia. Utrata pracy, nieplanowana ciąża, bankructwo, życiowa plajta, wypadek – to tylko niektóre z życiowych zakrętów, którym postaci muszą stawić czoła. Każdy kolejny z bohaterów jest starszy od poprzedniego o kilka lat (najmłodszy ma siedemnaście, najstarszy zaś siedemdziesiąt trzy lata) i co zrozumiałe inne są jego rozterki, co rzutuje na tematykę opowiadania. Cały tom poprzedzony jest wiele mówiącym mottem, zaczerpniętym z Księgi Koheleta: „Wszystko ma swój czas i jest wyznaczona godzina na wszystkie sprawy pod niebem”. I tak początkowe opowiadania traktują o sercowych rozterkach i poszukiwaniu życiowej drogi młodych ludzi, kolejne zaś są zapisem rozterek charakterystycznych dla wieku średniego – walki o pozycję, pieniądze, władzę, prestiż. Ostatnie zaś opowiadanie – w moim przekonaniu najlepsze – jest świadectwem tego, jak w starszym człowieku dojrzewa świadomość tego, co nieuniknione – powolnego przechylania się w stronę nicości. W ogóle wszystkie opowiadania Davida Szalay’a, zamieszczone w zbiorze „Czym jest człowiek” są oparte na walce – walce o: miłość, niezależność, dojrzałość i szczęście; walce z: drugim człowiekiem, sobą samym, śmiercią. Jednakże tym, co spaja wszystkie dziewięć utworów bez wątpienia jest przejmująca samotność bohaterów – wszechogarniająca pustka, niemożność przejęcia (bądź odzyskania) kontroli nad własnym życiem, jałowość międzyludzkich relacji, przemijanie. A przecież człowiek najczęściej uświadamia sobie swoją samotność, gdy znajduje się w obcym kraju. To jest właśnie casus bohaterów Szalay’a – śledzimy ich losy, gdy znajdują się (dobrowolnie lub wręcz przeciwnie) poza granicami swoich ojczyzn, wiecznie zamkniętych na lotniskach, w taksówkach i hotelach. Akcja prozy Szalay’a dzieje się w wielu różnych miejscach Europy – od deszczowego Londynu aż po chorwacką riwierę (w tym, między innymi, na podkrakowskiej autostradzie). Kosmopolityzm tej prozy wynika chyba po części z doświadczeń samego autora – David Szalay jest pisarzem brytyjskim, pochodzenia węgierskiego, a urodzonym w Quebecu.

Miałem jednak z prozą Szalay’a pewien problem. Notka redakcyjna na okładce szumnie zapowiada „wspaniały tom będący zbiorowym portretem współczesnych mężczyzn”. Jeśli tak, to skąd taki, a nie inny tytuł? Oryginalny tytuł – „All That Man Is” jest polisemiczny – „man” może oznaczać zarówno człowieka, jak i mężczyznę. I przede wszystkim, chciałbym zaprotestować przeciwko sformułowaniu „zbiorowy portret współczesnych mężczyzn” – niestety, nie było mi dane utożsamić się z którymkolwiek bohaterem. (O dziwo, najbliżej do tego było najstarszemu z nich). Męskie portrety, które Szalay szkicuje w swojej książce są antypatyczne, dotknięte czymś w rodzaju intelektualnej pustki. Brytyjczyk pokazuje stereotypowy obraz współczesnego mężczyzny, u którego trudno szukać śladów jakiejkolwiek wrażliwości. Egoisty, który z tych wszystkich przyjemności, rozpoczynających się na literę „p” – jeszcze tylko podłogi nie pastował. Poza stereotyp udaje się Szalay’owi wyjść tylko w jednym przypadku – mianowicie w momencie, gdy ustami jednego ze swoich bohaterów wyraża niepochlebną opinię o urodzie Polek.

Miałem zatem problem z identyfikacją i poczucie, że nie ma dla mnie miejsca w tyn zbiorowym portrecie współczesnych mężczyzn. Niewiele rzeczy w tych opowiadaniach mnie zaintrygowało, czy skłoniło do zadumy. Z kronikarskiego obowiązku wynotowuję poniżej te elementy, które zostaną ze mną na dłużej. 1. „Obraz życia ludzkiego jako baniek unoszących się w wodzie. Bańki unoszą się ławicami i kłębami, stykają się i mieszają ze sobą, ale każda zachowuje indywidualność w tej podróży ku górze, z głębin ku światłu. Dopiero na powierzchni wody zatracają odrębność. W wodzie istniały fizycznie odrębnie, na powietrzu stają się częścią powietrza, częścią nieskończonej całości, niedającą się oddzielić od niczego innego. Tak (…) właśnie jest – życie i śmierć (str. 25). 2. Refleksje najstarszej z postaci, na temat tego, co jest nieprzemijalne: „Upływ czasu. Właśnie to jest odwieczne, właśnie to nigdy nie przemija. A objawia się tylko przez wpływ na wszystko inne, przez co wszystko inne ucieleśnia we własnej przemijalności to jedno, co nigdy się nie kończy (str. 448-449). 3. Piękne zdanie, poetycki opis kaca: „Niebo wrzeszczy bezlitosnym błękitem (str. 98).

Opowiadania zamieszczone w zbiorze niestety nie prezentują równego poziomu. Kilka z nich zwyczajnie ociera się o banał, jednak, głównie dzięki otwartym zakończeniom, stwarzającym pole do swobodnej interpretacji, jest w nich coś z lodowatej prozy egzystencjalistów. Pomimo różnej jakości jej części składowych, nie sposób nie docenić tej książki jako koncepcyjnej całości, prezentującej cykl ludzkiego życia. Dlatego też, pomimo kontrowersji, polecam podróż po Europie z Davidem Szalay’em, który chciał pokazać, czym jest człowiek, a w sposób mniej lub bardziej przypadkowy narysował polifoniczny portret samotności.

DZIEWIĘĆ RAZY SAMOTNOŚĆ

„Czym jest człowiek” znalazł się w 2016 roku w finale prestiżowej Booker Prize, przegrywając jedynie ze „Sprzedawczykiem” Paula Beatty’ego. Jednak, trawestując słynne powiedzenie Ireneusza Iredyńskiego – w pisarstwie jak w piłkarstwie, jest pierwsza liga i druga liga, a rankingi nie grają. Tom opowiadań Davida Szalay’a (ur. 1974) prezentuje historie...