Każdy z nas, drodzy Państwo, skrywa coś, czego się wstydzi. Są to sprawy najróżniejsze, których wywlekać nie mam zamiaru ani chęci, chciałbym jednak zwrócić uwagę na to, że czasami wynikają one z indywidualnego obcowania z naszym łez padołem, a czasami – i tutaj zbliżamy się do przedmiotu naszego zainteresowania – wiążą się z działaniem w większej lub mniejszej grupie; najprostszy przykład: żarty, których sami przed sobą się wstydzimy, ale w grupie rzucamy, by zyskać jej przychylność lub uwagę. Jedną z takich wstydliwych stadnych słabostek jest snobizm, jego prostą konsekwencją zaś – bezrefleksyjna niechęć do rzeczy lub osób popularnych.

Tą drogą, nieco okrężną i zawiłą, doszliśmy do Sienkiewicza. Sienkiewicza, z którym wiąże się kilka spraw oczywistych, ale wymagających jasnego sformułowania. Po pierwsze: osiągnął on sławę, jaką cieszyło się w historii polskiej literatury niewielu (o ile nie był rodzimej książki sławą największą) – kunszt Orzeszkowej, Żeromskiego czy, później, Gombrowicza i Iwaszkiewicza doceniało wielu, ale nie tak znowu wielu ich czytało. To właśnie owa popularność stała się problemem w późniejszej recepcji jego prozy. Zadziałał mechanizm, który niejako zapowiedziałem: skoro popularny, to prosty, a skoro prosty, to niewart zainteresowania, przeznaczony dla mas. Głównym zadaniem, jakie postawił sobie Ryszard Koziołek w „Ciałach Sienkiewicza”, jest owego mechanizmu rozpracowanie. Aby tego dokonać, przeprowadza dekonstrukcję największych dzieł pisarza: przede wszystkim „Ogniem i mieczem”, „Potopu” i „Pana Wołodyjowskiego”, a w nieco mniejszym stopniu „Quo vadis” oraz „Bez dogmatu”.

Czy literaturoznawca stara się pozbawić Sienkiewicza owej aury prostoty? Nie, bo nie wzięła się ona z niczego – autor „Trylogii” był twórcą fabuł przygodowych i nic tego nie zmieni, a ich oczywista atrakcyjność stanowi fundament tej twórczości. Koziołek nie zamierza z tym faktem dyskutować, ba, wręcz przeciwnie, skupia się na nim, by uświadomić czytelnikowi, że umiejętność kreowania tak potoczystych, immersyjnych i zwyczajnie ciekawych historii stanowi talent wyjątkowy i godny docenienia. Pisarz umiał łączyć romans, wojnę oraz historię po mistrzowsku, a pokłosiem owego łączenia są teksty, od których oderwać się nie sposób.

Nie napisał jednak Koziołek swojej książki po to, aby powtórzyć znany frazes. Proponuje raczej zmodyfikować sposób lektury: zamiast zatrzymywać się na poziomie niezwykle wypieszczonej i atrakcyjnej wierzchniej warstwy tekstu – podążyć w głąb. Jako uznany specjalista w sprawach literatury doskonale wie, gdzie grzebać oraz jakie zadać pytania. Niektóre z nich mogą wydawać się czytelnikom nieprzyzwyczajonym do drobiazgowego badania tekstu zbyt abstrakcyjne (mimo że prowadzą do fascynujących wywodów, jak choćby ten na temat prezentowania przemocy przy użyciu języka typowego dla świata rolniczego), niektóre natomiast okazują się fundamentalne dla próby zrozumienia Sienkiewicza. Jak choćby to: dlaczego autor „Trylogii”, tworzący przede wszystkim w drugiej połowie XIX wieku, postanowił cofać się w swoich powieściach historycznych aż do wieku XVII? Dlaczego rdzeń jego prozy nie został skupiony na tragizmie rozbiorów? Czy to wyparcie? A może owo słynne krzepienie serc? Czym właściwie jest całe to krzepienie?

Ci z Państwa, którzy miłość do czytania odkryli u siebie w wieku dojrzalszym niż pacholęcy, mogą się obruszyć i stwierdzić, że jest to powtórka z niemile wspominanych lekcji polskiego. Cóż, to prawda. „Ciała Sienkiewicza” są lekcją literatury, lekcją niezwykle głęboką i fascynującą, a także, zdaniem niżej podpisanego, niezwykle potrzebną. Nie ze względu na samego autora „Trylogii”, bo twórców, których dzieło wymaga demistyfikacji czy zwykłego przypomnienia, mamy wielu. Jednakże sposób czytania proponowany przez Koziołka (wyrażony też w jego świetnym „Dobrze się myśli literaturą”) można zastosować także przy okazji codziennej lektury. Dzisiaj, kiedy obcowanie z tekstem stało się trudniejsze niż kiedykolwiek wcześniej (a nic nie wskazuje na to, by ta tendencja miała się zmienić), nawet dla osób wychowanych wśród książek (powody mają swoje nazwy: Netflix, HBO GO, Showmax), lektura skupiona na fabule jest niezwykle kusząca. Warto jednak spróbować zajrzeć pracującemu pisarzowi przez ramię i zastanowić się, po co wcisnął w sam środek wydarzeń zupełnie niepasującego do pozostałych bohatera (czytaj: Zagłobę), jak to jest, że największym wojownikiem okazuje się postać o najmniej okazałej prezencji, i czy na wojnie jest miejsce dla sztuki.

„Ciała Sienkiewicza. Studia o płci i przemocy” to książka przeznaczona przede wszystkim dla tych, których lektura fascynuje nie tylko jako forma spędzania czasu, lecz także jako zjawisko intelektualne. Nie oznacza to jednak, że jest ona hermetyczna – nikt, kto pasjonuje się literaturą, nie będzie pracą Ryszarda Koziołka rozczarowany.

Bartosz Szczyżański