Pamiętam w swoim życiu wiele podwórkowych sytuacji, podczas których byłem nie tyle niezależną jednostką, co trybikiem w zbiorowej machinie. Jednym z tych dzieciaków, którym przewodził herszt bandy, będący jej przedstawicielem i przewodnikiem. Mającym za zadanie nią kierować i wymyślać wszelakie zadania. Nie zawsze były one wszakże logiczne czy dobre, co czasami kończyło się klasyczną reprymendą rodziców – Jakby kazał Ci skoczyć z balkonu, też byś skoczył? Któż był pomyślał, że po tylu latach sytuacja ta stanie się idealnym wprowadzeniem do rozmowy o pewnym badaniu psychologicznym.

Mowa tu o eksperymencie Stanleya Millgrama, który postanowił zbadać, jak wielki wpływ na nasze działania ma autorytet. Polegał on na tym, że ochotnicy mieli za zadanie karać osoby za ścianą w wypadku udzielenia błędnej odpowiedzi. Posługiwali się w tym wypadku prądem elektrycznym, którego wartość z każdą kolejną wpadką wzrastała aż do 450 V i dalszych wartości oznaczonych jako xxx. Rzecz jasna nie dochodziło do żadnych porażeń, o czym jednak badany nie wiedział. Ponad 60% osób doszło do końca skali. Gdyby sytuacja ta miała miejsce naprawdę, poważne konsekwencje byłby więcej niż prawdopodobne.

To najbardziej znana wersja tego eksperymentu, choć Millgram nie poprzestał na niej i przeprowadził wiele badań będących jego wariacją. Wyniki jednych zaskoczą innych zaszokują, a bez wątpienia skłonią do głębszej refleksji. Jak to możliwe, że człowiek człowiekowi mógłby zrobić coś takiego? I to mogąc zrezygnować w dowolnym momencie, mając nad sobą jedynie kogoś o rzekomo większym autorytecie. W głowie się to nie mieści, a jednak, gdy dłużej nad tym pomyśleć, w pewnej skali takie postępowanie zdarza się codziennie.

Dariusz Doliński i Tomasz Grzyb postanowili jak wielu ich poprzedników, przyjrzeć się temu problemowi bliżej. Na początku lektury przybliżają nam całą metodologię działań Millgrama i rozbijają ją na czynniki pierwsze. Ukazują jak inni psychologowie podchodzili do tego złożonego problemu, a wszystko to jest wstępem do badań wspomnianych autorów. Postanowili oni zmieniając pewne ustawienia sprawdzić, w jaki sposób wpłyną one na osiągnięte wyniki.

Zmienia się tu choćby ilość przycisków, które badani będą mieli do dyspozycji, ale też inne współrzędne, co sprawia, że cała sytuacja nabiera zupełnie innej dynamiki. Zdarzy się więc, że zapłata nie będzie sytuowana z góry, a dopiero po zakończeniu badania. Rzekomo rażona prądem będzie wyłącznie kobieta czy też cała machinacja zostanie przeniesiona do wirtualnej rzeczywistości. Oczywiście to pierwsze z brzegu przykłady wykorzystanych wariantów, których jest więcej.

Podejście autorów do tego problemu zdecydowanie warte jest dokładnej analizy, szczególnie że często biorą oni pod uwagę pomysły, które mogą narodzić się podczas lektury. Do tego całość jest klarownie i w zrozumiały sposób tłumaczona, dzięki czemu zwiększa się poczucie faktycznego śledzenia ewoluujących poczynań. Dodatkową wartością są wprowadzone opinie na temat eksperymentu Millgrama poważanych psychologów, ale i relacje wybranych uczestników badań prowadzonych przez Grzyba i Dolińskiego.

Posłuszni to bólu to pozycja, która prócz znakomitego tytułu oferuje rozbudowane, a przy tym bardzo przystępne studium nieodgadnionych na pierwszy rzut oka poczynań. Sytuacji, którą z dystansu oceniamy jako negatywną, a nie zdajemy sobie sprawy, że w podobnej zapewne zachowalibyśmy się według wzorca. To przerażające i fascynujące zarazem, jak nasze przekonania mogą się zdewaluować, jeżeli zadziała na nas inscenizacja i odpowiednio dobrany nacisk. Warto o tym pamiętać i choćby dlatego do tej pozycji zajrzeć.

Patryk Rzemyszkiewicz