"Pamiętniki" Jana Chryzostoma Paska to nie tylko znakomite i cenne źródło historyczne (pamiętnikarskie) do badań nad kulturą sarmacką czy wojskowością Rzeczpospolitej Obojga Narodów w XVII w., ale również znakomita książka warta przeczytania. Każdy Polak i Patriota, jak również historyk i miłośnik książki powinien obowiązkowo je przeczytać. Pasek spisywał swoje wspomnienia pod koniec życia, prawdopodobnie w latach 1690–1695. Rękopis drukiem wydany zostały dopiero w 1836 roku przez hrabiego Edwarda Raczyńskiego.

"Pamiętniki" dzielą się na dwie części. Część pierwsza obejmuje lata 1655-1666. Jej treścią są przygody Paska w czasie wojen ze Szwecją (1656), Siedmiogrodem (1657), Moskwą (1660) oraz rokoszem Lubomirskiego. Opisana w nim jest także słynna wyprawa wojsk polskich do Danii (1658-1659). W części pierwszej brakuje początkowych stron, trudno więc ustalić, od kiedy Pasek snuje swe wspomnienia. Ponieważ autor spisywał swoje pamiętniki pod koniec życia zdarza mu się mylić lub przesuwać w czasie fakty historyczne.

Druga część pamiętników obejmuje lata 1667-1688 i opisuje żywot ziemianina, gospodarza i obywatela, jakie prowadził Pasek na wsi w Krakowskiem. Pasek pomija w tej części bardziej kompromitujące fakty ze swojej biografii, m.in. skazanie na banicje i infamię.

W swej narracji wspomnieniowej autor umieścił m.in. wiersz liryczny (np. pożegnanie ukochanego konia Deresza), panegiryki opiewające wiktorie nad rzeką Basią czy pod Wiedniem, listy Jana II Kazimierza i Stefana Czarnieckiego, uroczyste mowy, fragmenty popularnych piosenek, przyśpiewek, kąśliwych paszkwilów na Litwinów. Pasek przyjął w swej relacji konwencję narracji gawędziarskiej z elementami języka potocznego, obrazowego, wplótł humor, dowcipy, rubaszne słownictwo. Posługiwał się często tzw. makaronizmami (mieszaniną słów i wyrażeń polskich oraz łacińskich).

"Pamiętniki" stały się źródłem pisarskiej inspiracji w XIX wieku. Adam Mickiewicz poświęcił mu dwa z wykładów o literaturze słowiańskiej; Juliusz Słowacki wykorzystał jego sylwetkę w „Mazepie”, gdzie autor „Pamiętników” na ganku, „z powagą papużą”


„I z wielkim stał papierem − ba! to mówca śliczny,
Przygotował dla króla wiersz makaroniczny"

— Juliusz Słowacki, "Mazepa"


Henryk Sienkiewicz szeroko wykorzystywał słownictwo paskowe i przypuszczalnie stamtąd wziął tytuł pierwszego tomu swej „Trylogii”: ([wróg] trzy części ojczyzny naszej mieczem i ogniem splądrował...). Pod jego urokiem byli Zygmunt Krasiński, Józef Ignacy Kraszewski, Zygmunt Kaczkowski, a także Henryk Rzewuski, twórca tzw. gawędy szlacheckiej, zapoczątkowanej "Pamiątkami Soplicy". Wpływy Paska widoczne są też w literaturze XX w., np. w poezji Jerzego Harasymowicza, Ernesta Brylla, w powieści Trans-Atlantyk (1953) Witolda Gombrowicza (parodia gawędy szlacheckiej), w gawędach autora Szczenięcych lat Melchiora Wańkowicza, a także u Ksawerego Pruszyńskiego i Wojciecha Żukrowskiego. Liczne odwołania do pamiętników Paska są dowodem zakorzenienia twórców polskich w XVII-wiecznej kulturze narodowej.

Z "Pamiętników" pisanych przez Jana Chryzostoma Paska wyłania się obraz ciemnego, zabobonnego warchoła i nieprawdopodobnego awanturnika, typowego zawadiackiego Sarmaty. Bohater uwielbia pociągać z butelki, kłócić się i pojedynkować. Karty książki wypełniają bezustanne bijatyki, pojedynki, zaczepki i prowokacje. Nawet będąc już w stanie spoczynku, po małżeństwie z podstarzałą, ale majętną wdową, bohater bez przerwy wplątuje się w spory i awantury sąsiedzkie. W "Pamiętnikach" prezentuje swój portret, jawiąc się czytelnikowi jako szlachcic i żołnierz, patriota i świetny kompan, słowem, wzór godny naśladowania.

"Pamiętniki" pisane są plastycznym, poprzetykanym makaronizmami językiem, obfitującym w przenośnie i kwieciste porównania. Pasek jest wytrawnym gawędziarzem, opowiada świetnie, porywająco, jego nierzadko mało prawdopodobne historie pomagają poznać i zrozumieć życie w Polsce końca XVII wieku, koloryt tamtych czasów.

Cenną zaletą "Pamiętników" jest fakt, że dzięki swojemu kronikarskiemu stylowi stanowią one źródło wiedzy o obyczajach i zachowaniach szlachty polskiej XVII wieku. Utwór odwzorowuje sposób myślenia i pojmowania świata przez ówczesnych ludzi, przedstawia ich mentalność, odsłania istniejącą nietolerancję religijną, zacofanie kulturowe, ciasność horyzontów umysłowych i niechęć do jakichkolwiek zmian. Ukazuje całą galerię wad szlachty, na czele z prywatą, pychą i brakiem jakiegokolwiek poczucia odpowiedzialności. Jednocześnie wiarygodnie i szczegółowo przedstawia polskie obyczaje, rysuje obraz kultury obyczajowej i politycznej tamtych czasów.

PLUSY

+ Można się dużo dowiedzieć o sarmackich zwyczajach, zabobonach etc.
+ Sporo informacji o pojedynkach na szablę J. Chryzostoma Paska
+ Mnóstwo informacji o wojnach Rzeczpospolitej ze Szwecją, Siedmiogrodem, Rosją, Turkami na tle ich uczestnika żołnierza Rzeczpospolitej - J. Ch. Paska
+ Gawędziarski styl narracji
+ Barwny język
+ Dają dobry obraz XVII wiecznej szlachty polskiej
+ Rubaszne, niekiedy wulgarne słownictwo
+ Często używana staropolska mowa potoczna z XVII w.
+ Specyficzny humor na przykładzie XVII wiecznego szlachcica-zabijaki
+ Wyczuwalny i specyficzny klimat epoki (od zawsze kręciły mnie opowieści o awanturnikach lubujących się w pojedynkach szermierczych takich jak: Musashi Miyamoto, Jacek Dydyński, Mikołaj Tarnawski, Jan Chryzostom Pasek)

MINUSY

- Trudny w odbiorze dla przeciętnego czytelnika język staropolski z XVII w.
- Częste makaronizmy trudne w odbiorze dla nieobeznanego z tematyką czytelnika

"Pamiętniki" J. Ch. Paska zdecydowanie mają więcej plusów niż minusów. Lektura obowiązkowa! Serdecznie polecam! :) :) :)

"Pamiętniki" Jana Chryzostoma Paska to nie tylko znakomite i cenne źródło historyczne (pamiętnikarskie) do badań nad kulturą sarmacką czy wojskowością Rzeczpospolitej Obojga Narodów w XVII w., ale również znakomita książka warta przeczytania. Każdy Polak i Patriota, jak również historyk i miłośnik książki powinien obowiązkowo je przeczytać. Pasek spisywał swoje wspomnienia...