Sztywne męskie umundurowanie, buty w rozmiarze czterdzieści, ciężkie płaszcze ciągnące się po ziemi a przy pasie puste kabury. I palący wstyd, bo radzieccy żołnierze przyglądający się prezentacji pierwszego, w pełni kobiecego pułku lotniczego sypią frywolnymi żartami nie ukrywając swojej dezaprobaty. Dziewczęta starają się trzymać fason, chociaż wiedzą już, że mężczyźni nadali ich grupie złowieszczą nazwę: „batalion śmierci”. Nikt nie wierzy w to, że cało wrócą z wojny. Czas pokaże jednak, że młode lotniczki zapracują sobie na własne, bardziej chwalebne i budzące respekt przezwisko.

Opowieść o „nocnych wiedźmach” powstaje przypadkiem, przy okazji zbierania materiałów do biografii Lidii Litwiak – lotniczki i radzieckiej bohaterki narodowej. W trakcie przeszukiwania niedostępnych dotychczas archiwów, autorka trafia na oryginalne pamiętniki spisane przez kobiety walczące na froncie u boku Litwiak. Ostatecznie zamiast biografii powstaje solidnie udokumentowana historia założenia i działalności trzech, w pełni kobiecych pułków radzieckiego lotnictwa (w tym okrytego legendą 588 Pułku Lotnictwa Nocnego Bombowego), wsławionych m.in. aktywnym udziałem w walkach o Stalingrad w 1942 roku.

Pułki powstają z bezpośredniej inicjatywy Mariny Raskowej – legendarnej nawigatorki uhonorowanej przez Stalina tytułem „Bohaterki Związku Radzieckiego”. Na jej wezwanie („kobiety do samolotów!”), podsycane przez prasową propagandę odpowiadają rzesze studentek, członkiń aeroklubów i nastoletnich komsomołek. Winogradowa szczegółowo analizuje kolejne etapy wojskowej inicjacji młodych kobiet. Nakreśla przy tym ciekawy proces weryfikacji naiwnych wyobrażeń swoich bohaterek, wśród których przeważa romantyczna wizja „bohaterskiej wojny”.

Kobieca perspektywa to wybiórcze skupienie na nieoczywistych szczegółach. W zapiskach lotniczek nie ma narzekania na dojmujący ziąb i głodowe racje żywności, palącym problemem jest za to brak zmiany bielizny (rozwiązaniem okazuje się wykorzystanie materiału z zestrzelonych, niemieckich spadochronów). Bohaterki nie żalą się też na oczywisty trud związany z obsługą i prowadzeniem samolotów („wiedźmy” latają głównie na lekkich dwupłatowcach U-2). Ponadto, szybko okazuje się, że w kwestii pilotażu dziewczęta są bardziej uważne od mężczyzn a doskonała intuicja pozwala im unikać niepotrzebnego ryzyka. Wśród pilotów popularnym staje się powiedzenie, że kobiety nie tylko „nie przegapią powietrza” (w żargonie lotniczym: „nie dadzą się podejść przeciwnikowi”), ale wręcz je „czują”.

Miłośnicy historii znajdą w książce szczegółowe opisy radziecko-niemieckich walk, przedstawiane najczęściej z kilku perspektyw. Autorka stara się uszczegółowić każde z wydarzeń, w których „nocne wiedźmy” brały bezpośredni udział. Nie boi się przy tym wyłuszczania potencjalnie niewygodnych faktów. Gdy trzeba, pisze o złych decyzjach radzieckiego dowództwa, nieporadności i oczywistych zaniedbaniach. W przypadku bohaterów, często decyduje się na ich „odbrązowienie”. Nacisk na autentyczność widać szczególnie w próbach wyjaśnienia historii, które pod wpływem radzieckiej propagandy często obrosły mitami. Mrówczy upór autorki w odtwarzaniu prawdziwego biegu wydarzeń prowadzi też niejednokrotnie do ciekawych odkryć. W jednym przypadku pisarskie śledztwo kończy się podważeniem mitu powszechnie uznanego bohatera, w innym służy uratowaniu czyjegoś dobrego imienia (tu chociażby historia zaginięcia Lidii Litwiak). W tym kontekście „Nocne wiedźmy” można odczytać jako gorzką opowieść o propagandzie, ironii losu i okrutnym traktowaniu wojennych bohaterów przez radziecką władzę.

Historia członkiń trzech sfeminizowanych pułków ma także głęboki wymiar humanistyczny. Ze współczesnego punktu widzenia jest to przede wszystkim opowieść o nieustannym poszukiwaniu własnej siły, niezależności i konieczności określenia własnego miejsca w świecie. A konieczność tego poszukiwania pozostaje niezmiennie wartością ponadczasową. Niezależnie od warunków i tego, gdzie akurat rzuci nas historia.

Katarzyna Pryga