Wojna to temat tyleż pojemny, co wyeksploatowany – szczególnie ta najtragiczniejsza. Były i literatura obozowa, i satyra wojenna, i powieści przygodowe, i manifesty pacyfistyczne, i świetne reportaże (na ich czele oczywiście piękne „Wojna nie ma w sobie nic z kobiety” nagrodzonej Noblem Swietłany Aleksijewicz); może się wydawać, że niczego nowego nie da się o najczarniejszych latach dwudziestego wieku powiedzieć. Litewski poeta Alvydas Šlepikas w swojej pierwszej powieści próbuje opowiedzieć o II wojnie światowej w sposób całkowicie nowy.

„Mam na imię Marytė” to historia niemieckiej rodziny, która staje w obliczu tragedii: ich państwo przegrywa wojnę. I choć może się wydawać, że czytelnik ich bólu współodczuwać nie będzie – wszak okrucieństwo wojsk oraz aparatu politycznego III Rzeszy to sprawa oczywista – to autor błyskawicznie udowadnia, iż chłodny ogląd sytuacji kończy się tam, gdzie zaczyna się ludzki dramat. Zaginiony na froncie mężczyzna nie jest już nazistowskim żołnierzem, a ojcem, który osierocił córki i synów. Jego żona przestaje być zimną frau z przychylnością patrzącą z aprobatą na zbrodnicze działania Hitlera, a staje się udręczoną kobietą nieustannie zagrożoną gwałtem i pobiciem. No i w końcu dzieci – niczemu niewinne, a cierpiące najbardziej: głodne, przerażone, zupełnie nieświadome tego, że istnieje jakiekolwiek życie poza ich osobistą tragedią. Czy przedstawienie niemieckich uchodźców z takiej perspektywy jest podłym relatywizmem? Zdecydowanie nie: Šlepikas dowodzi niezwykłej empatii, udowadniając strona po stronie, że w wojnie nikt nie zwycięża – okopy ukrywają stosy bezimiennych zwłok, a wilgotna ziemia nie zwraca nawet najmniejszej uwagi na kolor czy krój munduru.

Dużą zaletą powieści jest ciekawie poprowadzona narracja, w której wyraźnie uwidaczniają się poetyckie korzenie litewskiego autora: bardzo umiejętnie krąży wokół pojedynczych słów i co chwila wykazuje się odpowiednim wyczuciem dramaturgii, dzięki czemu poruszają nie tylko sceny dynamiczne (związane z agresją czy ucieczką), ale także te wolne, skupione na oddaniu uczucia głodu lub osamotnienia. „Mam na imię Marytė” zyskuje moc za sprawą krótkich, rwanych rozdziałów – pisarz często decyduje się na niedopowiedzenia, pozwala wątkom wymykać się z palców, jakby o nich zapominał, bohaterowie powoli znikają ze sceny. Powieść kończy się zupełnie niespodziewanie, kiedy rodzina protagonistów po prostu rozpływa się w powojennej rzeczywistości. Wilcze dzieci rozchodzą się po świece, a Šlepikas nie wnika w to, czy udało im się zrzucić z barków miażdżący ciężar przeszłości. Pokazał to, co chciał – pokazał, że tragedia niemieckiej dziewczynki zmuszonej do powtarzania, że ma na imię Marytė jest równie straszna, co dramat żydowskiego chłopca rozpaczliwie próbującego udowodnić, iż nazywa się Hans.

„Mam na imię Marytė” to bardzo dobrze napisana, poruszająca powieść. Z pewnością ma wielką wartość dydaktyczną: uczy obrzydzenia do nienawiści i na bazie pozornie łatwego przykładu udowadnia, że każda ocena moralna obarczona jest bardzo dużym ryzykiem. Wilcze dzieci otrzymały w powieści Alvydasa Šlepikasa głos, który wszyscy powinniśmy usłyszeć – wykrzykuje on oczywiste ostrzeżenie. 

Bartosz Szczyżański