Według spisu powszechnego z 2011 r., niemal 80% Czechów deklaruje ateizm, bądź brak przynależności do jakiejkolwiek wspólnoty religijnej. Biorąc pod uwagę, że Republika Czeska jest obecnie jednym z najbardziej zlaicyzowanych krajów na świecie, zabawnym zrządzeniem losu zdaje się być napisanie przez Karela Čapka „Fabryki Absolutu” – powieści o wynalezieniu maszyny produkującej… Boga.

Ta niezwykle zabawna i jakże trafna książka okazuje się w obecnych czasach, pełnych napięć i sporów, szczególnie aktualna. Podobnie twierdzi Mariusz Szczygieł, polski dziennikarz i, jak sam się nazywa, czechofil, który „Fabrykę Absolutu” namaszcza jako pierwszą powieść z serii Stehlik – autorskiego wyboru literatury czeskiej.

Akcja książki zaczyna się dokładnie w Nowy Rok 1943 r. (a warto zwrócić uwagę, że Čapek wydał powieść w 1922 r., zatem uzasadniony jest brak wzmianki o II wojnie światowej), kiedy to prezes spółki MEAS, G. H. Bondy, znajduje intrygujące ogłoszenie w gazecie – jak się później okazuje, chodzi o nietypowy wynalazek, stworzony przez dawnego znajomego. Niezwykła maszyna, karburator, którego główną specyfikacją jest niewytłumaczalny proces produkcji Absolutu (najwyższego i nieograniczonego bytu), z początku niegroźna i zachwycająca, z czasem staje się zalążkiem nieubłagalnej katastrofy dla całego świata.

I chociaż od powstania książki minęło niespełna sto lat, jestem skłonny stwierdzić, że język jakim posługuje się Čapek nie ulega przedawnieniu – wręcz przeciwnie – można odnieść wrażenie, że Čapek pisał ją wczoraj. Zupełnie inaczej sprawa ma się z konstrukcji utworu, a także metodą prowadzenia narracji – ta, chociaż ciekawym językiem – została oparta na motywie opowieści kronikarza, spisującego wszystkie niebywałe zdarzenia. Jednak Karel Čapek pogrywa nawet z tym średniowiecznym sposobem kreowania powieści, ironizuje na jego temat, a także świetnie wykorzystuje, by podkreślić wymowę swoich przemyśleń. Doskonałym przykładem ku potwierdzeniu jest z pewnością poniższy ustęp z rozdziału XIII:

A teraz pozwólcie, aby kronikarz zwrócił uwagę na swoją kłopotliwą sytuację. Po pierwsze, pisze akurat rozdział trzynasty świadom tego, że owa feralna liczba będzie miała fatalny wpływ na jasność i dokładność jego wywodów. […] Autor mógłby wprawdzie, jak gdyby nigdy nic, napisać u góry „Rozdział XIV”, ale uważny czytelnik poczułby się oszukany o rozdział XIII i słusznie: zapłacił przecie za całe opowiadanie.

I być może właśnie to stanowi o atrakcyjności „Fabryki Absolutu”. Cięty dowcip narratora – kronikarza stanowi nieodłączny element książki, gdyż pomaga okiełznać przedziwne i, niemalże abstrakcyjne, wydarzenia, które dzieją się w świecie wykreowanym przez autora. I tutaj wypada wrócić do wspomnianej na początku aktualności dzieła. Podczas lektury Čapek rozważa przeróżne scenariusze, począwszy od rewolucji i narodzin nowych religii, poprzez wojnach na tle religijnym i rozgrywkach politycznym, a skończywszy na… drogi do bycia świętym. W tym miszmaszu zdarzeń autor rozważa problemy religijności, kapitalizmu pełnego wielkich korporacji, dążenia do bogactwa i, ogólnie rzecz biorąc nadmiaru. I w tym upatruje się żywotności tej książki, gdyż dotyka wielu problemów – w tym kwestii poruszanej przez Ericha Fromma: mieć czy być. I chyba doskonale kwituje to Čapek pisząc w książce, że ludziom potrzeba wszystkiego, tylko nie ograniczonej obfitości.

Warto mieć też świadomość, że wcześniejsze wydania w Polsce różniły się od tego, które uświadczymy obecnie. Jak zwraca uwagę Szczygieł wersja z 2015 roku, jest wydaniem trzecim, jednak pierwszym, które nie zostało dotknięte piętnem cenzury. Dziennikarz udowadnia także, że zmiany były znaczące – niekiedy nie tyle stylistyczne, ale nawet w istotny sposób zmieniający treść! Na szczęście tłumacz tej edycji, Ela Zimna, z ogromną skrupulatnością na nowo przetłumaczyła oryginał, tym razem pozostawiając wszystkie, usunięte wcześniej, smaczki. Historia ta pozostawia także refleksję, aby z rozważną refleksją podchodzić do niektórych tekstów kultury – uwzględniając przy tym kontekst ich powstania czy wydania.

Szczególnym zainteresowaniem należałoby obdarzyć sposób wydania książki. Z jednej strony ot niepozorna książeczka w miękkiej oprawie, która szczególnie nie powinna zachwycać, z drugiej strony nie można odmówić oryginalności projektu. Począwszy od niestandardowego rozmiaru książki, poprzez intrygujący projekt okładki, a skończywszy na wnętrzu – cały czas coś zaskakuje czytelnika. Najbardziej jednak uwagę przykuwają dodatkowa „okładka” – miniaturowe skrzydełka, które są niejako oddzielną częścią od prawidłowej okładki, a na których znajdują się podstawowe informacje jak tytuł, autor, streszczenie powieści czy opis serii. Podobne „miniaturowe skrzydełka” możemy znaleźć w środku książki! Tam jednak Mariusz Szczygieł zostawia ciekawe informacje zarówno na temat książki jak i samego autora. Z jednej strony niektórym może przeszkadzać w lekturze, ale osobiście uznaje to za bardzo ciekawy zabieg, który wzbogaca doświadczenie czytelnicze!

Ostatecznie „Fabryka Absolutu” to porządna pozycja z czeskiej klasyki, wydana w Polsce na nowo, w intrygującej i nietypowej oprawie. Nie brak w niej prześmiewczego humoru, trafnych obserwacji i wiele ponadczasowych refleksji. Tym samym jest to bardzo ciekawy początek, można rzec, że sygnowanej przez Szczygła, która, miejmy nadzieję, takie pozycje będzie w przyszłości zawierała. W pewnym stopniu jest to także znak dla czytelników, ale i dla recenzentów, o tym jak wiele wartościowych pozycji nas omija, ze względów wydawniczych. Pozostaje zatem poświęcać więcej uwagi książkom, które ukazują się poza listami bestsellerów. Bo zdecydowanie warto!

Krzysztof Szatkowski