Gdy usłyszałem nazwisko ubiegłorocznego laureata literackiej Nagrody Nobla, byłem trochę rozczarowany. Patrick Modiano był dla mnie kompletnie nieznany, dlatego zastanawiałem się, czy przypadkiem nie jest to kolejna z tych ekscentrycznych decyzji Szwedów, którzy potrafią czasem przyznać nagrodę twórcy na tyle specyficznemu, że cały promocyjny i komercyjny charakter Nobla pozostaje niewykorzystany. Obawiałem się niepotrzebnie. Pierwszą książką Modiano którą poznałem jest „Perełka” i już wiem, że nagroda dla jej autora to trafna i dobrze przemyślana decyzja szwedzkich akademików.

Omawianie samej powieści zacznę nietypowo, bo od informacji, czym „Perełka” nie jest. Jak widać już na pierwszy rzut oka, z pewnością nie jest tak modną obecnie, powieściową cegłą. To skromna książeczka, licząca zaledwie sto kilkadziesiąt stron. Jej treść nie uwodzi czytelnika ani wyrafinowanym stylem, ani emocjonującą akcją. Dlatego lektura „Perełki” raczej nie będzie skutkowała zalaniem się łzami czy zarwaniem nocy, nikogo też nie zbulwersuje. Dominującą cechą tej prozy jest bowiem umiar i powściągliwość. Postaci, łącznie z tytułową bohaterką, są zaledwie naszkicowane, ich perypetiom brak spektakularnej dramaturgii, a paryska scenografia kojarzy się z umownością teatralnych dekoracji.

Mam nadzieję, że ten opis nie zabrzmiał zniechęcająco. Jeżeli tak, to zapewniam, że minimalistyczna metoda Noblisty naprawdę działa - ale pod jednym warunkiem. Jest nim „współpraca” ze strony czytelnika. Gdy towarzyszymy tytułowej bohaterce, podążającej śladami matki, znaczenie jej doświadczeń, a nawet ich realność, pozostają kwestią naszej interpretacji. Modiano niczego nie dopowiada, nie przesądza i nie rozstrzyga. Zupełnie jakby zapraszał czytelnika do współtworzenia opowiadanej historii. Nie traktuje nas jak biernych odbiorców atrakcji, które autor ma dostarczyć, a czytelnik połknąć, w dodatku bez żadnego trudu i wysiłku. Pomimo bardzo przystępnego stylu narracji „Perełka” to powieść przeznaczona dla czytelników aktywnych. Z obrazów i sugestii, proponowanych przez autora, musimy samodzielnie dopowiedzieć sobie ostateczną całość. Zadecydować, które punkty połączymy liniami i jaki kontur w rezultacie uzyskamy. Bardzo odpowiada mi takie potraktowanie czytelnika – jako równorzędnego partnera w literackiej kreacji, a nie odbiorcy stuprocentowo dookreślonego produktu.

Gdy czytałem opinie o „Perełce”, wielokrotnie powtarzało się słowo „oniryzm”. Nie mogę pozostawić tego bez komentarza. Zwróćmy uwagę, że w dyskusjach o książkach pisanych w pewnej określonej konwencji najczęściej mówi się „oniryzm”, „oniryczny” - i nic więcej. Tak jakby w każdym przypadku chodziło o to samo. Tymczasem „oniryzm” jest pojęciem co najmniej równie rozciągliwym jak „realizm”. Przecież nie powiemy o jakiejś powieści „realistycza” – i tyle, bez dalszych uwag. Natomiast „oniryzm” nieraz funkcjonuje właśnie tak, jako samodzielne słowo – wytrych. Zupełnie jakby było możliwe opisanie jednym, tym samym słowem specyfiki narracji często bardzo różnych pisarzy. Część z nich, również w naszym kraju, preferuje oniryzm w wersji, której bardzo nie lubię, gdzie niemal każde zdanie sygnalizuje zerwanie z konwencją stricte realistyczną. U Modiano jest inaczej. Czytelnik może wręcz nie przyjąć do wiadomości jego oniryzmu i konsekwentnie odbierać powieść jako w pełni realistyczną. Inni z kolei mogą potraktować całą fabułę jako sen lub halucynację tytułowej bohaterki – i taka interpretacja będzie równie uprawniona. Modiano pozwala czytelnikowi naprawdę na wiele. Z pewnością warto z tego skorzystać.

Bogusław Karpowicz