Zastanawiałam się ostatnio nad tym, kim byłabym, gdybym nie przeczytała tych, a nie innych książek, nie zobaczyła takich, a nie innych przedstawień teatralnych i filmów czy wreszcie nie usłyszała tych konkretnych piosenek czy utworów muzycznych. Na pewno byłabym kimś innym – lepszym lub gorszym, ale może mniej wrażliwym i niekoniecznie przywiązanym do takich zbitek słów, jak: prysły zmysły, już kąpiesz się nie dla mnie, addio pomidory czy nie, nie budźcie mnie. To ciekawe, jak słowa usłyszane we wczesnym dzieciństwie mogą wpłynąć na kształtowanie poczucia humoru, zasób ulubionych fraz czy słabość do słowa szuja. Wszystkie te refleksje nasunęło mi smacznie grube tomisko „Starsi Panowie Dwaj. Kompendium niewiedzy”, będące nie tylko niewyczerpanym źródłem wiedzy o tym (kultowym) kulturowym zjawisku, jakim był Kabaret Starszych Panów, o jego twórcach i całokształcie ich współpracy, ale także stanowiące impuls do wycieczki po meandrach własnych leksykalno-lingwistycznych wspomnień z dzieciństwa. 

Jak wiadomo, na początku był Chaos, z którego zaraz potem wyłoniło się RADIO*.  Tak można zacząć historię twórczej współpracy Jeremiego Przybory i Jerzego Wasowskiego. Ale można zacząć i tak: połączyło ich podobne poczucie humoru, elegancja twórcza oraz niezgoda na otaczającą ich w latach 40. (a także później) rzeczywistość. A może było to, odbywające się tuż po narodzinach, podobne doświadczenie obdarowania przez Dobrą Wróżkę talentem artystycznym i wrodzoną elegancją manier? Ważne jest wszakże, że ich drogi zetknęły się na chwilę tuż przed wojną, w 1939 roku, by prawie dekadę później doprowadzić ich do współpracy artystycznej. Najpierw współtworzyli Teatr Uniwersalny Eterek, Tryptyki i inne wspólne przedsięwzięcia dla radia, po których nastąpiła praca nad kabaretem „Szpak” i „Dudek” oraz sztukami teatralnymi i filmami, a potem nastał okres telewizyjny z najsłynniejszym Kabaretem Starszych Panów, a po nim były Divertimenta, Opowieści Starszego Pana, Teatr Nieduży i wreszcie Kabaret Jeszcze Starszych Panów. A wszystko to na przestrzeni – bagatela! – trzydziestu pięciu lat, w czasie których znacząco podniosły swój poziom artystyczny i estetyczny programy rozrywkowe, a polskie społeczeństwo zyskało swoisty wzorzec z Sevres inteligentnej i wartościowej rozrywki oraz kultury słowa i manier, któremu później trudno było dorównać.

Zdumiewa myśl, że w obliczu niekwestionowanych zasług dla kultury polskiej w ogóle, a piosenki i kabaretu w szczególe (między innymi), twórczość panów Przybory i Wasowskiego dopiero teraz doczekała się rzetelnego, acz niewyczerpującej tematu, kompendium. Autorzy książki – Monika i Grzegorz Wasowscy (zbieżność nazwisk z jednym z bohaterów publikacji nieprzypadkowa) – wykonali benedyktyńską pracę, nie tylko docierając do dostępnych scenariuszy, nut, książek, notatek oraz radiowych i telewizyjnych nagrań owoców twórczości dwóch Panów J., ale i porównując scenariusze z ich adaptacją telewizyjną oraz śledząc ewolucję tekstu, muzyki i  wykonania poszczególnych piosenek. Skrupulatnie przestawiają w omawianym tu woluminie obsadę każdej z audycji, wszystkich odpowiedzialnych za jej powstanie i rejestrację, lecz także wymieniają wszystkie wykonywane utwory, a nawet obszernie cytują co bardziej radujące serce i mięśnie brzucha fragmenty. Widoczny jest przy tym nie tylko ogrom wykonanej pracy, ale także przyjemność i zabawa, z jaką Autorzy kompendium przeglądali materiały źródłowe. Test wzbogacono o  wspomnienia aktorów współpracujących ze Starszymi Panami, samych twórców Kabaretu oraz innych ważnych postaci polskiej kultury, m. in. Agnieszki Osieckiej, Stefanii Grodzieńskiej czy Antoniego Marianowicza. Ważnym uzupełnieniem – zwłaszcza dla młodszych Czytelników – jest rzetelnie i z humorem opracowany Hasłownik (obszerne omówienie postaci i wątków fabularnych przestawianej wcześniej audycji) oraz interesujące biogramy i inne ciekawostki ujęte w dziale www (warto wiedzieć więcej). Świetnym pomysłem były akcenty osobiste w książce – cytowanie ulubionych fragmentów opatrzonych skrótem NUL (Nasze ULubione). Doskonale też sprawdzają się właśnie pomysłowe skróty, zamieszczone także dla wygody Czytelnika na dołączonej do publikacji zakładce, a także oryginalna (i przyznać trzeba – bardziej logiczna) pisownia. Pomysłowa forma książki – wirtualny spacer po różnych skrzydłach Zamku Starszych Panów z Autorami powyższego dzieła w roli przewodników – sprawia, że lektura jest przyjemnością, a lekki i pełen subtelnego humoru styl doskonale współgra z tematem tomu. Wszystko to razem, a zwłaszcza zamieszczone miejscami bardzo obszerne fragmenty tekstów oraz dołączona do woluminu płyta z nagraniami z Teatru Uniwersalnego Eterek (wśród wykonawców m.in. Tadeusz Fijewski i Wiera Gran) przenoszą nas w tamten piękny czas, w niepowtarzalny klimat żartobliwego liryzmu i zmysłowej melancholii. Przyznam, że pokaźnych rozmiarów tom czytało mi się szybko i z licznymi efektami akustycznymi w postaci głośnych wybuchów śmiechu, a pod koniec z niechęcią myślałam o nieuchronnym końcu lektury. 

Ideałem byłoby oczywiście wzbogacenie czytania książki materiałami źródłowymi – przerywanie lektury, by obejrzeć czy posłuchać audycję omawianą właśnie w książce. Nie dla każdego Czytelnika jest to jednak możliwe ze względu na brak w zbiorach domowych boxów z piosenkami czy nagraniami DVD Kabaretu, nie wspominając o audycjach, których nawet najbardziej zagorzały kolekcjoner nie jest w stanie zdobyć z uwagi na to, iż nagrania zaginęły. Nawiasem mówiąc niefrasobliwość i niedbalstwo archiwistów telewizyjnych i radiowych w zakresie zachowania, a raczej niezachowania dorobku panów Przybory i Wasowskiego wprawia mnie wciąż w zdumienie i niedowierzanie. Wnikliwego Czytelnika uradują niezmiennie liczne wykazy, skorowidze i suplementy, a także duża ilość fotografii. Dobrze jest uzupełnić lekturę wydanym również w 2014 roku opracowaniem „Historia polskiego kabaretu” Izoldy Kielc – zyskamy dzięki temu perspektywę w spojrzeniu na to niezwykłe zjawisko, jakim był Kabaret Starszych Panów. Uświadomimy sobie, że twórczości Dwóch Panów J. patronował Boy, Gałczyński („Teatrzyk Zielona Gęś”), a w jeszcze dalszej perspektywie „Zielony Balonik” i Wesoła Lwowska Fala. Nie sposób za to wymienić wszystkich artystów różnych dziedzin sztuki, na których twórczość Jeremiego Przybory i Jerzego Wasowskiego odcisnęła swoje piętno. Wystarczy wspomnieć, że ich piosenki wciąż cieszą się ogromnym powodzeniem, co nie tylko możemy usłyszeć w Trójkowej Akademii Rozrywki czy na różnych przeglądach piosenki aktorskiej, ale także na płytach uznanych artystów (ostatnio Renaty Przemyk i Kajah). Wypada tylko mieć nadzieję, że w najbliższym czasie miłośnicy talentu obu panów doczekają się wydania wszystkich ich dokonań w doskonałej, zremasterowanej cyfrowej jakości, a może nawet wirtualny Zamek Starszych Panów stanie się budynkiem realnym, czego sobie i Państwu Czytelnikom życzę.

Jowita Marzec

* Cytat pochodzi z recenzowanej książki.