Jak wiadomo, na początku był Chaos, z którego zaraz potem wyłoniło się RADIO*.  Tak można zacząć historię twórczej współpracy Jeremiego Przybory i Jerzego Wasowskiego. Ale można zacząć i tak: połączyło ich podobne poczucie humoru, elegancja twórcza oraz niezgoda na otaczającą ich w latach 40. (a także później) rzeczywistość. A może było to, odbywające się tuż po narodzinach, podobne doświadczenie obdarowania przez Dobrą Wróżkę talentem artystycznym i wrodzoną elegancją manier? Ważne jest wszakże, że ich drogi zetknęły się na chwilę tuż przed wojną, w 1939 roku, by prawie dekadę później doprowadzić ich do współpracy artystycznej. Najpierw współtworzyli Teatr Uniwersalny Eterek, Tryptyki i inne wspólne przedsięwzięcia dla radia, po których nastąpiła praca nad kabaretem „Szpak” i „Dudek” oraz sztukami teatralnymi i filmami, a potem nastał okres telewizyjny z najsłynniejszym Kabaretem Starszych Panów, a po nim były Divertimenta, Opowieści Starszego Pana, Teatr Nieduży i wreszcie Kabaret Jeszcze Starszych Panów. A wszystko to na przestrzeni – bagatela! – trzydziestu pięciu lat, w czasie których znacząco podniosły swój poziom artystyczny i estetyczny programy rozrywkowe, a polskie społeczeństwo zyskało swoisty wzorzec z Sevres inteligentnej i wartościowej rozrywki oraz kultury słowa i manier, któremu później trudno było dorównać.

Zdumiewa myśl, że w obliczu niekwestionowanych zasług dla kultury polskiej w ogóle, a piosenki i kabaretu w szczególe (między innymi), twórczość panów Przybory i Wasowskiego dopiero teraz doczekała się rzetelnego, acz niewyczerpującej tematu, kompendium. Autorzy książki – Monika i Grzegorz Wasowscy (zbieżność nazwisk z jednym z bohaterów publikacji nieprzypadkowa) – wykonali benedyktyńską pracę, nie tylko docierając do dostępnych scenariuszy, nut, książek, notatek oraz radiowych i telewizyjnych nagrań owoców twórczości dwóch Panów J., ale i porównując scenariusze z ich adaptacją telewizyjną oraz śledząc ewolucję tekstu, muzyki i  wykonania poszczególnych piosenek. Skrupulatnie przestawiają w omawianym tu woluminie obsadę każdej z audycji, wszystkich odpowiedzialnych za jej powstanie i rejestrację, lecz także wymieniają wszystkie wykonywane utwory, a nawet obszernie cytują co bardziej radujące serce i mięśnie brzucha fragmenty. Widoczny jest przy tym nie tylko ogrom wykonanej pracy, ale także przyjemność i zabawa, z jaką Autorzy kompendium przeglądali materiały źródłowe. Test wzbogacono o  wspomnienia aktorów współpracujących ze Starszymi Panami, samych twórców Kabaretu oraz innych ważnych postaci polskiej kultury, m. in. Agnieszki Osieckiej, Stefanii Grodzieńskiej czy Antoniego Marianowicza. Ważnym uzupełnieniem – zwłaszcza dla młodszych Czytelników – jest rzetelnie i z humorem opracowany Hasłownik (obszerne omówienie postaci i wątków fabularnych przestawianej wcześniej audycji) oraz interesujące biogramy i inne ciekawostki ujęte w dziale www (warto wiedzieć więcej). Świetnym pomysłem były akcenty osobiste w książce – cytowanie ulubionych fragmentów opatrzonych skrótem NUL (Nasze ULubione). Doskonale też sprawdzają się właśnie pomysłowe skróty, zamieszczone także dla wygody Czytelnika na dołączonej do publikacji zakładce, a także oryginalna (i przyznać trzeba – bardziej logiczna) pisownia. Pomysłowa forma książki – wirtualny spacer po różnych skrzydłach Zamku Starszych Panów z Autorami powyższego dzieła w roli przewodników – sprawia, że lektura jest przyjemnością, a lekki i pełen subtelnego humoru styl doskonale współgra z tematem tomu. Wszystko to razem, a zwłaszcza zamieszczone miejscami bardzo obszerne fragmenty tekstów oraz dołączona do woluminu płyta z nagraniami z Teatru Uniwersalnego Eterek (wśród wykonawców m.in. Tadeusz Fijewski i Wiera Gran) przenoszą nas w tamten piękny czas, w niepowtarzalny klimat żartobliwego liryzmu i zmysłowej melancholii. Przyznam, że pokaźnych rozmiarów tom czytało mi się szybko i z licznymi efektami akustycznymi w postaci głośnych wybuchów śmiechu, a pod koniec z niechęcią myślałam o nieuchronnym końcu lektury. 

Ideałem byłoby oczywiście wzbogacenie czytania książki materiałami źródłowymi – przerywanie lektury, by obejrzeć czy posłuchać audycję omawianą właśnie w książce. Nie dla każdego Czytelnika jest to jednak możliwe ze względu na brak w zbiorach domowych boxów z piosenkami czy nagraniami DVD Kabaretu, nie wspominając o audycjach, których nawet najbardziej zagorzały kolekcjoner nie jest w stanie zdobyć z uwagi na to, iż nagrania zaginęły. Nawiasem mówiąc niefrasobliwość i niedbalstwo archiwistów telewizyjnych i radiowych w zakresie zachowania, a raczej niezachowania dorobku panów Przybory i Wasowskiego wprawia mnie wciąż w zdumienie i niedowierzanie. Wnikliwego Czytelnika uradują niezmiennie liczne wykazy, skorowidze i suplementy, a także duża ilość fotografii. Dobrze jest uzupełnić lekturę wydanym również w 2014 roku opracowaniem „Historia polskiego kabaretu” Izoldy Kielc – zyskamy dzięki temu perspektywę w spojrzeniu na to niezwykłe zjawisko, jakim był Kabaret Starszych Panów. Uświadomimy sobie, że twórczości Dwóch Panów J. patronował Boy, Gałczyński („Teatrzyk Zielona Gęś”), a w jeszcze dalszej perspektywie „Zielony Balonik” i Wesoła Lwowska Fala. Nie sposób za to wymienić wszystkich artystów różnych dziedzin sztuki, na których twórczość Jeremiego Przybory i Jerzego Wasowskiego odcisnęła swoje piętno. Wystarczy wspomnieć, że ich piosenki wciąż cieszą się ogromnym powodzeniem, co nie tylko możemy usłyszeć w Trójkowej Akademii Rozrywki czy na różnych przeglądach piosenki aktorskiej, ale także na płytach uznanych artystów (ostatnio Renaty Przemyk i Kajah). Wypada tylko mieć nadzieję, że w najbliższym czasie miłośnicy talentu obu panów doczekają się wydania wszystkich ich dokonań w doskonałej, zremasterowanej cyfrowej jakości, a może nawet wirtualny Zamek Starszych Panów stanie się budynkiem realnym, czego sobie i Państwu Czytelnikom życzę.

Jowita Marzec

* Cytat pochodzi z recenzowanej książki.