Z pewnością gdyby ktoś obudził mnie w środku nocy i zapytał o najważniejsze osobistości w historii nauki, zapewne wśród Newtona, Einsteina czy Kopernika pojawiłby się także Zygmunt Freud. Nie ma też wątpliwości, że gdyby ktoś, tym razem, męczył mnie pytaniem o najwybitniejszych psychologów, bez wahania wymieniłbym Zygmunta Freuda, Sigismunda Freuda i Sigismunda Szlomo Freuda. No i może Gustawa Junga, ale on pojawiłby się dopiero na czwartym miejscu.

I, jak się okazuje, moje przekonanie o niesłabnącym zainteresowaniu osobą i dorobkiem naukowym Zygmunta Freuda nie jest jednostkowe. Tym razem jednak wszelkie tezy austriackiego psychiatry schodzą na dalszy plan, a na warsztat trafia sama sylwetka znanej osobistości. Efekt? Zamiast naukowej rozprawy dostajemy intrygującą powieść.

Ale czy na pewno możemy mówić o Freudzie, który został zaproszony do udziału w literackiej psychoanalizie? I już tutaj pojawia się pierwsza wątpliwość, gdyż już tytuł wyraźnie wskazuje, że autor idzie o krok dalej, niż nawet sam austriacki neurolog by się tego spodziewał. Bo głównym bohaterem książki, zamiast wielkiego badacza i wybitnego naukowca, zostaje… niepozorna siostra Freuda. Nie można tu jednak mówić o jakimkolwiek żarcie czy pomyłce, a jedynie o ciekawej zagrywce literackiej wykonanej z premedytacją przez macedońskiego pisarza Goce Smilevskiego.

Adolfina Freud jest jedną z szóstki rodzeństwa Freudów. Odróżnia się jednak od swoich braci i sióstr już od urodzenia – jest wyjątkowo bystra, przenikliwa, ale i chorobliwa. Przez to też staje się strasznie zagubiona. Oparcie w problemach znajduje w osobie swojego współczującego brata, Zygmunta. To także jego znajomi wpływają na życie Adolfiny, zmieniając je w sposób diametralny.

Goce Smilevski ulega pokusie stworzenia powieści w niezwykle popularnym ostatnio nurcie historiozofii. Udaje mu się znaleźć lukę w barwnej historii austriackiego badacza, lukę, która pozwala mu napisać tę historię na nowo, na swój własny sposób. Jednocześnie autor roztacza refleksję na tematy, na które wcześniej nie było miejsca w biografiach Freuda. Z drugiej strony, choć posiłkuje się wieloma źródłami biograficznymi, zdecydowaną część historii dopisuje sam, dopasowuje do własnych koncepcji i poglądów.

Tym samym macedoński pisarz chce wprowadzić swój polemiczny głos względem teorii Freuda, a także naukowych dyskusji o osobie tego badacza. Smilevski próbuje pokazuje coś, o czym chyba wszyscy (prócz drobnych wyjątków) zdołali zapomnieć – że Freud był tylko człowiekiem. Tym samym jest to próba demistyfikacji idealizowanej legendy, która narosła wokół austriackiego naukowca przez lata.

Jednakże nie bez powodu wciąż piszę niepewnie o tym zamiarze, gdyż odnoszę wrażenie, że Goce Smilevski nie odniósł zamierzonego efektu – a wręcz przeciwnie! Jeżeli ktoś oczekuje, że w powieści wiele stron poświęconych będzie Freudowi, może się niezwykle zdziwić. Prym w powieści wiodą losy jego siostry (a raczej jej znajomych), a także jej sposób, jakże inny od Zygmuntowskiego, sposobu postrzegania świata. W takim wypadku, zamiast psychologicznych aparatów naukowych, najważniejsze stają się emocje.

I tu szczególną uwagę warto zwrócić także na to, jak książka została napisana. Prosty język książki przede wszystkim dopasowany jest właśnie do głównej bohaterki, to jej sposób wyrażania uczuć. Jednak, co ciekawe, Goce Smilevski z prostych, a nawet skromnych zdań, potrafi wyłuskać myśli niebanalne i zaskakująco głębokie. Niemniej taka struktura książka ma także negatywne efekty, które często przejawiają się w nieporadnych konstrukcjach zdaniowych czy rozlicznych powtórzeniach, gdzie niektóre powtarzane przez pół strony konstrukcje zdaniowe, zamiast efektu poetyckiej paralelności, uzyskują efekt znużenia czytelnika.

Ostatecznie dostajemy książkę z Zygmuntem w tle – ba! – właściwie i z siostrą Freuda w tle. Do mnie „Siostra Freuda” trafia raczej jako intrygująca powieść o kobiecie XX wieku, kobiecie stłamszonej przez mężczyzn i rodzinę – bardziej historia pełna głębokiej refleksji o społeczeństwie i szaleństwie, aniżeli krytyka Freuda samego w sobie. Bo gdyby zamazać wszystkie nazwiska, zakryć i zatuszować obecność w książce wybitnego badacza – historia obroniłaby się sama. Bez chwytliwych i popularnych nazwisk.

Krzysztof Szatkowski.