Sto lat temu z końcem lipca wybuchła pierwsza wojna światowa. Jak się z czasem okazało, stanowiła ona początek serii wojen i zbrodni ludobójstwa, które dokonały się w Europie i na całym świecie w XX stuleciu. Na temat tego czteroletniego doniosłego w skutkach konfliktu zbrojnego ukazało się już wiele obszernych i, jak mogłoby się wydawać, wyczerpujących temat publikacji. Z pewnością jednak pojawią się kolejne, których autorzy na różne sposoby będą próbowali uporać się z tematem. Jedni będą to czynić z powodzeniem, inni bez. Nie ulega wątpliwości, że Jean Echenoz wraz ze swoją powieścią „1914” znajduje się w tej pierwszej grupie.

Autorowi, jednemu z najwybitniejszych współczesnych pisarzy francuskich, wystarczyło zaledwie osiemdziesiąt stron i piętnaście krótkich rozdziałów, by opowiedzieć o pierwszej wojnie światowej z perspektywy pięciu młodych mężczyzn i jednej kobiety. Powieść „1914” rozpoczyna się w sierpniu roku tytułowego. Piątka młodych Francuzów z entuzjazmem graniczącym z zachwytem daje się zmobilizować i wyrusza na wojnę. Konflikt zbrojny, który wkrótce stanie się ich udziałem, postrzegają jako nowe doświadczenie, „interes do załatwienia”, który potrwa kilka tygodni lub miesięcy, a później każdy z nich wróci do swojego dotychczasowego życia. Główni bohaterowie nie mają żadnego wyobrażenia wojny, może poza tym, że umiera się na niej raczej z braku higieny niż od kul. W tej opowieści istotna jest także kobieta w ciąży, która szczególnie wyczekuje powrotu z wojny dwóch mężczyzn…

Pisarzowi udało się znakomicie odtworzyć społeczny nastrój panujący we Francji w roku wybuchu wielkiej wojny. Mężczyźni w większości ochoczo podchodzą do militarnej konfrontacji, bo to przecież „szybko pójdzie”. Nie przeczuwają, co przyniesie ze sobą wojenna katastrofa. Na początku powieści język jest obrazowy, staranny; wyrażenia delikatne, wyrafinowane. Przyjemnie czyta się o tym, jak Anthime jedzie rowerem przez malowniczą okolicę, słuchając bicia kościelnych dzwonów, czy o tym, jak Blanche rozpoczyna swój dzień. Jednak język zmienia się wraz z dotarciem bohaterów na front. Nie ma upiększeń. Jest obrazoburczo i brutalnie. Chciałoby się rzec: wiarygodnie i prawdziwie. Za pomocą słów trzeba bowiem oddać wiele: przemarsze od świtu do nocy, masowe umieranie, opatrywanie rannych, słabnące morale żołnierzy. Pisarz nie zapomina także o losie tych, którzy pozostali w kraju, oczekując na swoich najbliższych: o kobietach, dzieciach, osobach w podeszłym wieku. Szkicuje kraj ogołocony z mężczyzn i konsekwencje takiej sytuacji.

Echenoz w powieści „1914” daje popis minimalizmu. Nie analizuje przyczyn ani celu tego konfliktu. Nie broni żadnej ze stron. Nie wyjaśnia czytelnikowi, jak świadomi czy rozsądni byli poszczególni żołnierze. Przedstawia cztery lata konfliktu zbrojnego jako ciąg wydarzeń, w wyniku których główni bohaterowie cierpią, umierają, są okaleczani, na zawsze tracą zdrowie, nie tylko to fizyczne. Autor koncentruje się na wojennych detalach, precyzyjnych opisach i chłodnych spostrzeżeniach. Nie sili się na ocenianie lub objaśnianie pierwszej wojny światowej. Zamiast tego analitycznie opisuje jej chaos, bezwzględność, zabijanie, dezorientację rekrutów. Eg­ze­ku­cja od­by­ła się na­za­jutrz (…) na oczach zgro­ma­dzo­ne­go puł­ku. Ka­za­no mu uklęk­nąć. Na­prze­ciw (…) sta­nę­ło w sze­re­gu na bacz­ność, z bro­nią przy no­dze, sze­ściu żoł­nie­rzy, po­śród któ­rych roz­po­znał dwóch zna­jo­mych. Uni­ka­li jego wzro­ku (…). Ka­pe­lan zro­bił swo­je, po­tem za­wią­za­no Ar­ce­ne­lo­wi oczy, tak że nie wi­dział, jak jego ko­le­dzy wy­su­nę­li do przo­du lewą nogę i wy­ce­lo­wa­li lufy ka­ra­bi­nów (…). Po koń­czą­cym ce­re­mo­nię „ak­cie mi­ło­sier­dzia” pułk prze­ma­sze­ro­wał obok cia­ła, aby żoł­nie­rze mie­li nad czym me­dy­to­wać.

„1914” to dowód na to, że mniej znaczy więcej. To wysokiej jakości proza. To zwięzły i rzeczowy styl pozbawiony językowych ornamentów. To małe wielkie dzieło. Gratuluję autorowi, który swoją powieścią trafia na półkę z takimi dziełami, jak „Na Zachodzie bez zmian” Ericha Marii Remarque'a czy „W stalowych burzach” Ernsta Jüngera.

Ewelina Tondys