Jesteśmy społecznością, która kocha książki

UWAGA - OSOBY ZAINTERESOWANE EBOOKIEM ZROBIONYM Z ODCINKÓW DRUKOWANYCH W "PRZEKROJU", O KTÓRYCH MOWA W INNYM KOMENTARZU, NIECH PISZĄ DO MNIE NA PRIV (ŁATWO MNIE NAMIERZYĆ).

UWAGA - OSOBY ZAINTERESOWANE EBOOKIEM ZROBIONYM Z ODCINKÓW DRUKOWANYCH W "PRZEKROJU", O KTÓRYCH MOWA W INNYM KOMENTARZU, NIECH PISZĄ DO MNIE NA PRIV (ŁATWO MNIE NAMIERZYĆ).

Spodziewałem się trącącej myszką, trochę koturnowej opowieści o młodych akowcach (to akurat wiadomo), takiej harcersko-wojenno-sentymentalnej gawędy, z prostym stylem i sztucznymi dialogami. A dostałem panoramiczną, szczerą do bólu historię, w której króluje nieprzerwane zmaganie ze strachem, brutalna przemoc i przygnębiająco pesymistyczny ton. Bratny, sam w czasie wojny walcząc w AK, operuje własnymi wspomnieniami z niedalekich przecież czasów - powieść ukończył w 1956 roku, tylko kilka lat po zamknięciu się jej fabuły. Splata losy kilku młodych mężczyzny, zaangażowanych w walkę z okupantem: lewicującego inteligenta Jerzego (alter ego samego autora), trochę narwanego Kolumba o żydowskich korzeniach, rozsądnego Zygmunta, Czarnego Ola z ziemiańskiej rodziny, dobrodusznego Malutkiego. Są też dziewczyny - ukochane, rzadziej żony; później, w Powstaniu - łączniczki, sanitariuszki. Ich przedpowstaniowe losy to przekrojowy obraz codziennego życia stłamszonej okupacją Warszawy. Ciągły strach (łapanki, aresztowania, nasłuch na radiostacie) sąsiaduje ze zrywami odwagi w aktach oporu. Trafiają się Polacy dobrzy i podli, ale też źli i porządni Niemcy - jak żołnierz Wehrmachtu odwiedzający akowca Jerzego. Okresy względnego spokoju przerywają co rusz bądź akty ślepego terroru, bądź ukierunkowane akcje okupanta, często odwetowe. W efekcie niektórzy bohaterowie nie dożyją nawet do końca pierwszego tomu.

Jednak "noc" okupacyjna to nic w porównaniu z grozą Powstania. Trzeba przyznać, że lapidarny reportażowy styl Bratnego znakomicie sprawdza się w rwanej, niespokojnej stylistyce opisów walk ulicznych. Takie sceny jak atak "goliata", słynne przebicie "Radosława" ze Starówki czy przejście kanałami szarpią nerwy, a kolejne zgony punktują tą tragiczną opowieść w mocny, rozdzierający sposób. Szczególnie dramatyczny los staje się udziałem kobiet, które niemal wszystkie giną w potwornych okolicznościach - gwałcone, płonące, torturowane w katowniach Gestapo. Bratny nie oszczędza czytelnika, ale gdzie trzeba zachowuje powściągliwość, często pozostawiając pole do popisu czytelniczej wyobraźni, przez co niekiedy naprawdę przechodzi dreszcz. Osiąga efekt podobny filmowemu - zwłaszcza w tomie środkowym, powstaniowym, często odnosi się wrażenie kręconego "z ręki" reportażu. Istotne jest też, że niejedna ważna scena znalazła się "poza kadrem" - ale bohaterowie którym towarzyszymy, też nie wszystko widzieli na własne oczy (niemniej wśród tych pominięć wydaje mi się błędem pisarskim nagłe zniknięcie Aliny, żony Jerzego, która w połowie 2. tomu wyparowuje z fabuły bez śladu).

Zaskakuje otwartość polityczno-historyczna "Kolumbów". Bratnemu udało się wstrzelić ze swoją powieścią w moment gomułkowskiej odwilży, przez co przez cenzurę przeszła zdumiewająca otwartość tekstu w sprawach śliskich politycznie. W pierwszym tomie wielokrotnie omawiana jest sprawa Katynia, wspomniana została agresja sowiecka 17 września 1939 roku (a nawet współpraca Sowietów z Niemcami), wzajemna niechęć AK i berlingowców, wpływ zatrzymania się Rosjan na wschodnim brzegu Wisły na upadek Powstania - to wszystko przedstawione jest szokująco otwarcie bez owijania w eufemizmy. Podobnie w 3., powojennym tonie - z bliska opisana jest walka LWP z dawnymi akowcami, zakłamanie propagandy, bezduszne machinacje systemu podporządkowującego sobie rzeczywistość w imię "wyższej prawdy" i cierpienie ludzi skazanych przez ów system na różne formy niebytu. Jedni z "kolumbów" dadzą się uwieść socjalistycznemu mirażowi, inni będą starali się po prostu przystosować do nowych warunków, a jeszcze inni znajdą się poza nawiasem oficjalnego życia. Posępność lat powojennych przełamuje tylko łotrzykowska historia Kolumba, który z towarzyszami broni trudni się przemytem samochodów (i czego jeszcze się da).

Bratny z "Kolumbów" nie jest wybitną indywidualnością pisarską. Miejscami osuwa się w sztuczność, patos (zwłaszcza w rozmyślaniach Jerzego). Najlepiej wypada tam, gdzie wybiera reportażowy konkret, lapidarność stylu, wyrazisty obraz i nerwowy, rwany rytm narracji. Na szczęście niewiele jest w "Kolumbach" zadęcia. Za to zaskakująco dużo szczerości - i okrucieństwa wojny. Ludzie, z którymi się rozstajemy na końcu, sprawiają wrażenie jakby przeżyli całe życie - a przecież żaden z nich nie ma jeszcze 30 lat. Zakończenie powieści, przynajmniej dla tych którzy go dożyli, pozostaje otwarte, wiele wątków niedomkniętych; po prostu zostawiamy "kolumbów" gdzieś w ciągłości ich pogmatwanych życiorysów, przed kolejnymi decyzjami, w poplątanej rzeczywistości. Ważna, i - mimo wad - sugestywna powieść.

5 / 6
___
www.ZaOkladkiPlotem.pl : Rzetelne recenzje od 2011 r.

Spodziewałem się trącącej myszką, trochę koturnowej opowieści o młodych akowcach (to akurat wiadomo), takiej harcersko-wojenno-sentymentalnej gawędy, z prostym stylem i sztucznymi dialogami. A dostałem panoramiczną, szczerą do bólu historię, w której króluje nieprzerwane zmaganie ze strach...

Rozwiń Zwiń

LEKCJA HISTORII KLASYCZNEJ

Nazwisko Wildera poznałem kompletując na blogu listę pulitzerową, gdyż w 1928 roku był laureatem za powieść "Most San Luis Rey" (nagrodę tę otrzymał potem jeszcze dwukrotnie za sztuki teatralne). Napisał w życiu sporo, a dwie dekady po "Moście..." opublikował powieść epistolarną o Juliuszu Cezarze. A dokładnie o ostatnich miesiącach życia Dyktatora, z nieuchronną kulminacją w dniu 15 marca 44 p.n.e., wskazaną juz w tytule.

Nieczęsto spotykany gatunek powieści epistolarnej, której najsłynniejszym chyba przykładem są "Niebezpieczne związki" de Laclosa, zaś najnowszym wspaniała "Solfatara" M. Hena, to w wydaniu amerykańskiego pisarza kolekcja przeszło 70 listów, raportów i wierszy (skądinąd tylko te ostatnie są autentyczne), pogrupowanych w precyzyjnie przemyślanych czterech kolekcjach. Każda kolejna część zaczyna się wcześniej i kończy się później niż poprzednia, począwszy od pierwszej, ograniczonej do jednego miesiąca 45 roku p.n.e. Ostatnim dokumentem w książce jest relacja Swetoniusza o zabójstwie Cezara. Zanim jednak do tego dojdzie, zagłębimy się w galimatias animozji, ambicji, przemyśleń i namiętności toczących rzymskie wyższe kręgi. Centralną postacią jest tu Juliusz Cezar, którego działania i motywacje poznajemy z listów, za pośrednictwem których komunikuje swoje decyzje, oraz tych pisanych do zaufanego niewidomego przyjaciela na Capri - a tylko wobec niego władca świata odsłania swoje najgłębsze wątpliwości i refleksje. Stąd nieraz listy Cezara do Turrynusa tłumaczą rzeczywiste motywy, stojące za rzeczowymi listami do innych. A jest o czym pisać, bo Cezara otacza gęstniejąca atmosfera niechęci wśród rzymskiej arystokracji, mściwa namiętność fascynującej i nieobliczalnej skandalistki Klodii, podszyta niejasnością przyjaźń z Markiem Brutusem, a emocje u wszystkich budzi też wizyta królowej Egiptu w Wiecznym Mieście. Nie zabraknie oczywiście zamachów, a nawet profanacji obrzędów religijnych. Choć nie warto uczyć się od Wildera szczegółów historii klasycznej, gdyż dla potrzeb opowieści poprzesuwał niektóre wydarzenia, o czym zresztą lojalnie uprzedza we wstępie.

Szkatułkowa konstrukcja odsłania stopniowo motywacje bohaterów i następstwa ich czynów, ale prócz tego czteroaktowa struktura wyodrębia pewne tematyczne dominanty. Pierwsza porcja listów rozstawia figury i rozrysowuje zależności między nimi, druga koncentruje się na miłości i relacjach osobistych, w trzeciej dominującym tematem jest religia i jej rola społeczno-polityczna - przy czym tu trzeźwe spojrzenie Cezara na obrzędy i "wolę bogów" ujawnia, jakim wdzięcznym jest ona narzędziem manipulacji. Ostatnia część dokłada do tego zadumę nad przemijaniem i spaja wszystko w spójną, domykającą się całość. Thornton Wilder jest przy tym myślicielem-humanistą i nie szuka towarzyskich skandali, ale koncentruje się przemyśleniach swoich bohaterów i znaczeniach, osobistych bądź symbolicznych, jakie niosą poszczególne fakty. Ważnym spoiwem jest tu polityka, przy czym raczej rozumiana jako sztuka zarządzania społeczeństwem, a nie sztuka intrygi, bo pisarza zupełnie nie obchodzą personalne rozgrywki i ta sfera jest niemal nieobecna. Nad wszystkim unosi się za to autorska refleksja o relacjach człowieka zarządzającego z zarządzanym, o władzy jako darze i zobowiązaniu, o odpowiedzialności męża stanu i samotności jednostek wyrastających ponad innych swojej epoki. A także o równości wobec nagiego faktu, że wszyscy tak czy inaczej umrą.

W "Idach marcowych" Wilder pożenił tradycyjną epistolarną formę z nowoczesną (nie tylko jak na swoje czasy) refleksją, łączącą emocjonalny i socjologiczny wymiar polityki. Z racji mnogości szczegółów, zwłaszcza niuansów powracających wydarzeń, powieść domaga się dwukrotnej lektury, niemniej mimo pozornie ciężkiej w odbiorze materii wciąga w sieć osobistych zależności i uwodzi mądrością Cezarowych przemyśleń, wśród których nie brak zdań wartych zapamiętania. Dyktator Rzymu w ogóle jest tu postacią większą niż życie, a na pewno wyrastającą ponad swoją epokę (skądinąd widziałem go wciąż z twarzą Ciarana Hindsa z wybitnego serialu HBO). Idy mają też sporo pokrewnego ze słynnym "Ja, Klaudiusz" Gravesa i dla miłośników tej powieści są szczególnie wskazane: stanowią dzieło pokrewne stylistycznie, równie barwnie ożywiające starożytny Rzym i jego mieszkańców, a finałowe partie niemalże stykają się z początkiem narracji cesarza-jąkały.

Ode mnie: 5,0 / 6
___
www.ZaOkladkiPlotem.pl : Rzetelne recenzje od 2011 r.

LEKCJA HISTORII KLASYCZNEJ

Nazwisko Wildera poznałem kompletując na blogu listę pulitzerową, gdyż w 1928 roku był laureatem za powieść "Most San Luis Rey" (nagrodę tę otrzymał potem jeszcze dwukrotnie za sztuki teatralne). Napisał w życiu sporo, a dwie dekady po "Moście...&...

Rozwiń Zwiń

PRZYPOWIEŚĆ O WYBORZE

Druga odsłona klasycznego cyklu o Ziemiomorzu jest tak bardzo odmienna od poprzedniczki, jak tylko może być historia dziejąca sie w tym samym uniwersum. "Czarnoksiężnik" to powieść drogi, dynamiczna historia dojrzewania, prezentacja barwnego i rozległego świata. "Grobowce" to rzecz osadzona w jednym tylko zakątku, kameralna, skupiona. I pozornie oderwana od poprzedniczki. Pozornie, bo ostatecznie wszystko się zazębia jak powinno.

Tenar, dziewczynka wyznaczona przez Los i Wiarę na kapłankę grobowców Bezimiennych, od najmłodszego dzieciństwa dorasta w zamkniętym klasztorze, pod przybranym imieniem Arhe przygotowując się w surowych warunkach do pełnienia zaszczytnej roli. Tyle, że wiara ta jest, jak z czasem sobie uświadomi, traktowanym instrumentalnie nawet przez starsze, surowe kapłanki martwym reliktem, z którym nie liczy się świat zewnętrzny. W iście średniowiecznej atmosferze nastąpi wyłom, kiedy los ześle intruza w postaci znanego z poprzedniego tomu młodego czarnoksiężnika Geda. Tenże w podklasztornych labiryntach poszukuje pewnego artefaktu....

W budzącej dreszcz scenerii klasztornego Podgrobia Le Guin przeprowadza reinterpretację mitu o Tezeuszu i Ariadnie, przede wszystkim jednak przedstawia drugą, odmienną od poprzedniej, historię o dojrzewaniu. Sednem jest konieczność wyboru między powinnością a wolnością, między tym co wpojone od dzieciństwa, a tym, co odsłania się, gdy dojrzewający umysł wybija się na niezależność. Podobnie jak "Czarnoksiężnika", a może nawet bardziej, historię Tenar czytam na wpół świadomie w kluczu nastoletniego odbiorcy, rozważając dylemat między kursem bezpiecznym, zgodnym z oczekiwaniami "kapłanek" (rodziców), a zewem autonomii, który ciągnie w nieznane, być może groźne, ale upojne. Wpisany jest w to też wątek fascynacji drugim człowiekiem i jego światem, a wielobarwne napięcie między Tenar i Gedem jest podana ze smakiem i wyczuciem niuansów godnym wielkiej literatury, wielkiej pisarki. Mimo że Grobowce mają zupełnie niepozorne rozmiary, wypełnione są detalami z olśniewającą wyobraźnią, gęste od niesamowitej atmosfery i zupełnie mimochodem rozszerzają wiedzę o Ziemiomorzu. To epika, ale o introwertycznym, miejscami wręcz o medytacyjnym charakterze. Jakże odmienna od barokowo rozbuchanego w przestrzeni i czasie tolkienowskiego Śródziemia, którego wizja, bez umiaru obudowana genealogiami i fantasy-etnografią, zbyt często przypomina sztukę dla samej sztuki. U Le Guin nie ma tej światotwórczej ostentacji, natomiast jest skupienie na życiu wewnętrznym bohaterów, na znaczeniach i symbolach, dzięki czemu bez porównania lepiej znosi próbę czasu. Zwróćcie uwagę na przykład na rolę imion - już w tamtym tomie znana była ich moc, ale jak tutaj jest ona wykorzystana! A jeśli dodać nieprawdopodobną wręcz urodę opisów i - last but not least - elementy żeglarskie, bo w końcu jesteśmy na Archipelagu - to wpadam w ten świat bez zastrzeżeń.

Ode mnie: 5,5 / 6
___
www.ZaOkladkiPlotem.pl : Rzetelne recenzje od 2011 r.

PRZYPOWIEŚĆ O WYBORZE

Druga odsłona klasycznego cyklu o Ziemiomorzu jest tak bardzo odmienna od poprzedniczki, jak tylko może być historia dziejąca sie w tym samym uniwersum. "Czarnoksiężnik" to powieść drogi, dynamiczna historia dojrzewania, prezentacja barwnego i rozległego świata. "Gro...

Rozwiń Zwiń

CIEPŁO, CIEPŁO

Michael Mann to pewnie największy obecnie stylista kina sensacyjnego, indywidualista portretujący w swoich wystylizowanych dramatach twardych, skoncentrowanych, oddanych swojej profesji mężczyzn. Przeważnie profesja ta polega na łamaniu prawa, rzadziej - jego pilnowaniu. Zaś w przypadku "Gorączki", trzygodzinnego epickiego kolosa z Alem Pacino i Robertem De Niro, chodzi symetrycznie o przedstawicieli obu tych profesji, gdyż Mann sportretował w niej na równych prawach napadającego na banki złodzieja Neila McCauleya i ścigającego go Vincenta Hannę z LAPD. Twórca udanie pożenił tu peckinpahowskie motywy wzajemnych relacji między ścigającym i ściganym z chłodną poetyką pejzaży współczesnego Los Angeles i niezwykle perfekcyjną aranżacją scen akcji (jedno i drugie w obiektywie wielkiego Dante Spinottiego). Od lat nosił się później z pomysłami na kontynuację tej opowieści, dodajmy że bogatej już na ekranie w postaci drugoplanowe i uzupełniające historie (ostatecznie trzygodzinny metraż nie wziął się znikąd). Powieść, która ukazała się w 2021 roku, jest jednocześnie kontynuacją i poprzedzeniem fabuły "Gorączki".

Mann dwutorowo opowiada o akcji sprzed 7 lat względem macierzystego filmu oraz o tym, co działo się bezpośrednio po śmierci McCauleya i ucieczce związanego z nim Chrisa Shiherlisa z LA. Fabuła z 1988 roku pokazuje nam Neila jako profesjonalistę, ale jeszcze nie tak wyobcowanego, jak ma to miejsce w "Gorączce". To on powie później: "Nie wiąż się z niczym, czego nie mógłbyś porzucić w ciągu pół minuty kiedy zrobi się gorąco". Ale jeszcze nie teraz. Natomiast Mann dostarczy nam szarpiącej nerwy niezwykle brutalnej fabuły w klimatach współczesnego amerykańskiego pogranicza z Meksykiem (to trochę literacji teren Dona Winslowa), w ciągu której będziemy mogli przekonać się, jak McCauley stał się taki. Z kolei dzieje Chrisa po 1995 roku zahaczają o Amerykę Południową, nielegalny handel hackowanymi systemami zabezpieczeń i cyberprzestępczość. Jeśli to echa "Hakera", ostatniego, niezbyt udanego filmu Manna, to na szczęście wypadają lepiej niż ten tytuł. W dodatku koniec końców wszystko w tej rozłożystej fabule elegancko się zazębia i dopina.

Generalnie jest to lektura wyłącznie dla wielbicieli Gorączki, którzy odnajdą tu znanych bohaterów i poznają ich nieznane dotychczas losy. Książka nie sprawia wrażenia napisanej na siłę kontynuacji, wierzę Mannowi, że nieraz wracał do uniwersum swojego opus magnum, stopniowo budując sobie w głowie całą sagę. Fabularnie nie mam się czego czepić, ta historia aż się prosi na ekran. Jeśli coś drażni, to zaskakująca, jak na tych akurat bohaterów, emocjonalność, no ale McCauley jest tu jeszcze stosunkowo młody, a Shiherlis zawsze miał bardziej impulsywną osobowość niż szef. Co do porucznika Hanny, to najciekawsze jest jego spalanie się w pościgu za zwyrodnialcem, za którym już w 1988 roku omal nie trafia na Neila. Ale co się odwlecze, to nie uciecze ;-)

Jedyną wyraźną słabością dzieła Manna i wspomagającej go Gardiner jest, no własnie, dwoistosć stylu. Przy czym mam dziwne wrażenie, że najlepsze partie, lakoniczne ale pełne klimatu, oparte na tworzących nastrój detalach i dobrej dynamice, należą do reżysera, zaś pisarka odpowiada za zbyt łopatologiczne opisy, toporne i powtarzalne dopowiedzenia emocji które jeśli mamy odrobinę empatii sami wywnioskowaliśmy, oraz za snucie patetycznych refleksji nieprzystających do konkretu mannowskich postaci. Ten rozdźwięk przez całą książkę uderza i omal nie zacząłem zakreślać ołówkiem odstających stylem akapitów. Stąd, mimo świetnej opowieści sensacyjnej, tylko 4,5 - no i życzę sobie zobaczyć to wszystko na ekranie.



Od mnie: 4,5 / 6
___
www.ZaOkladkiPlotem.pl : Rzetelne recenzje od 2011 r.

CIEPŁO, CIEPŁO

Michael Mann to pewnie największy obecnie stylista kina sensacyjnego, indywidualista portretujący w swoich wystylizowanych dramatach twardych, skoncentrowanych, oddanych swojej profesji mężczyzn. Przeważnie profesja ta polega na łamaniu prawa, rzadziej - jego pilnowaniu. Za...

Rozwiń Zwiń

ROPA - KREW CYWILIZACJI

Dziwnie czyta się powieść katastroficzną, w której znajdujemy sceny żywcem przeniesione z ulic naszych miast. No dobrze, może tylko te najłagodniejsze, bo w Światłach zdziczenie eskaluje niemal z kwadransa na kwadrans, ale nie da się ukryć, że brytyjski pisarz w powstałej 15 lat temu powieści dotknął zagadnienia, jakie dziś zaprząta niemal wszystkich w tak zwanym zachodnim świecie, a mianowicie dostępu do ropy naftowej. U Scarrowa globalna spiskowa intryga jest pretekstowa (i nie ukrywa swojej gatunkowej, a nie realistycznej proweniencji), natomiast w istocie rzeczy zwraca on uwagę na niemal stuprocentowe uzależnienie całości zbudowanej przez ludzi cywilizacji od skąpych i skoncentrowanych raptem w kilku miejscach złóż ropy i gazu. Które po pierwsze skończą się całkiem niedalekiej przyszłości, a po drugie dostęp do nich jest kapitalnym narzędziem nacisku geopolitycznego. O tym pierwszym nie każdy może myśli, a o tym drugim przekonujemy się niemal codziennie. U Scarrowa w ciągu pierwszych godzin rządowej blokady ruchu kołowego pustoszeją półki sklepowe - i ten widok już przerabialiśmy. Tych późniejszych scen, jak plądrowanie mieszkań i oszalałe poszukiwania wody pitnej - jeszcze nie, oby nigdy. Ja zachowuję spokój, co nie przeszkadza mi gromadzić w piwnicy zapasów konserw i Cisowianki. Bez gazu.



Ode mnie: 4,5 / 6
___
www.ZaOkladkiPlotem.pl : Rzetelne recenzje od 2011 r.

ROPA - KREW CYWILIZACJI

Dziwnie czyta się powieść katastroficzną, w której znajdujemy sceny żywcem przeniesione z ulic naszych miast. No dobrze, może tylko te najłagodniejsze, bo w Światłach zdziczenie eskaluje niemal z kwadransa na kwadrans, ale nie da się ukryć, że brytyjski pisarz w po...

Rozwiń Zwiń

ORIENT W IMPASIE

Ostatnie ukończone dzieło australijsko-amerykańskiego mistrza przygodowo-historycznych eposów osadzonych na Dalekim Wschodzie spina ze sobą jego dwa wcześniejsze utwory - "Tai-Pana" i "Shōguna". Ten pierwszy był osadzoną w latach 40. XIX wieku opowieść o rywalizacji dwóch kupieckich rodów z I wojną opiumową i zajęciem przez Brytyjczyków Hongkongu w tle. Napisany po nim "Shōgun" (1975), największy sukces literacki i komercyjny Clavella, przybliżał klimat Japonii przełomu XVI i XVII wieku przez pryzmat losów angielskiego żeglarza Johna Blackthorna. Tamta epoka wyznaczała początek ponad 250-letniego shōgunatu rodu Tokugawa (zwanego też Okresem Edo). zaś w recenzowanej tu powieści jednym z głównych bohaterów jest piętnasty w dynastii i zarazem ostatni w ogóle dostojnik piastujący to stanowisko. Ze swojej nasłynniejszej powieści Clavell wprowadza jeszcze potomka innej postaci (celowo nie piszę której), jednak ma to znaczenie tak marginalne że bliskie zeru - to tylko puszczenie oczka czytelnikowi spragnionemu wiadomości o Blackthornie i wielkim Toranadze.

W większości książek tego pisarza mamy do czynienia z autentycznymi historiami, odpowiednio udramatyzowanymi i przeważnie znacznie przetworzonymi, co też uzasadnia użycie fikcyjnych personaliów chyba wszystkich bohaterów wymienionych książek. Zarówno dwa rody kupieckie z Hongkongu jak i angielski żeglarz zdobywający zaufanie shōguna mają swoje odpowiedniki w historii (zainteresowanych losem tego drugiego odsyłam do opracowania "Samuraj William" Gilesa Miltona), i choć wierność faktom nie jest pisarskim priorytetem, to większość powieściowych wydarzeń miała miejsce naprawdę. Dotyczy to zarówno napaści i zgonu na Drodze Tōkaidō, od których zaczyna się "Gai-Jin", jak i bombardowania Kagoshimy wspomnianego w epilogu. a większość mieszkańców kupieckiej kolonii w Yokohamie, jak i środowiska japońskiego, to postaci w mniejszej lub większej części autentyczne (przykładowo młody Hiraga to późniejszy premier Japonii Itō Hirobumi). W tym przypadku jednak konflikt między Japończykami a skupionymi w osiedlu handlowym Europejczykami, jaki miał miejsce po wspomnianej napaści (znanej jako Incydent w Namamugi albo Sprawa Richardsona) na blisko rok utknął w impasie, był więc ryzykowną osią dramaturgiczną. Clavell oczywiście swoim zwyczajem tka opowieść złożoną z wielu wątków - czegóż tu bowiem nie ma! Jest gorący romans dziedzica fortuny tai-panów z francuską parweniuszką, jest szpiegostwo handlowe i polityczne, bezpardonowa walka japońskich daimyō (książąt) o władzę nad tronem i osobą cesarza, gwałt, ślub, zamachy, podpalenia, mordy i bombardowanie z morza. Tyle, że mimo tego nagromadzenia atrakcji "Gai-Jin" sprawia wrażenie powieści... rozwleczonej.

Dla porządku zaznaczę, że jest to książka mimo wszystko interesująca, bo niesie sporo wiedzy o Kraju Kwitnącej Wiśni, jego historii i mentalności jego mieszkańców. Tyle, że sytuacja przedłużającego się impasu, w jakim utknął konflikt brytyjsko-japoński osnuty wokół odszkodowania za zabitego na Tokaido Anglika, wzmożona powtarzalnością intryg rozgrywanych na zasadzie odbijania piłeczki i gry na zwłokę, powoduje już po lekturze 1/3 powieści wrażenie przestoju. Wydarzenia wokół awanturniczego romansu/mezaliansu i jego następstw też z czasem toną w wielostronicowych rozważaniach, podobnie jak napięta, ale statyczna sytuacja wokół ostatniego shōguna Toranagi i dworu cesarskiego. Kluczowe kulminacje zbyt oddalone są od siebie, w dodatku niektóre sprawiają wrażenie "pustych strzałów", gdyż sytuacja pomiędzy nimi nie nabiera przyspieszenia. Nemesis młodego dziedzica Struana wisi niczym miecz Damoklesa zbyt długo, a perypetie japońskich bojowników o polityczną wolność cesarza są w większości bezpłodne. Przyspieszenie następuje dopiero pod koniec, w kulminacji dynamicznej, tyle że… urywającej się przed najciekawszym wydarzeniem, jakim było bombardowanie Kagoshimy. Podobny manewr Clavell wykonał w Shōgunie, spychając do epilogu bitwę pod Sekigaharą, ale tam była ona kropką nad "i" pasjonującej piętrowej intrygi i taki zabieg nie zaburzał równowagi i kompletności fabuły. Tym razem po rozwleczonej opowieści, którą spokojnie można odchudzić o połowę, dostajemy napisany po łebkach bryk z najciekawszych wydarzeń - uwaga! - największego przełomu w całej historii Japonii (sic!). Krótki shōgunat ostatniego Tokugawy (powieściowego Toranagi), wojna domowa (zwana Wojną Boshin) i następujący po niej Okres Meiji to czas fascynujących przemian, otwierania się kraju hermetycznie zamkniętego prawie od zawsze, gwałtowna, ale ściśle kontrolowana absorpcja technologii z Europy, nieporównywalny z niczym innym proces kontrolowanej adaptacji zachodnich procesów cywilizacyjnych (w rodzaju np. obrotu kapitałem) do kompletnie odmiennej kultury i mentalności. Jednocześnie to przebudowa struktury społecznej, odejście od obecnego również od zawsze feudalizmu (przy czym hierarchia jest czymś trwale wrośniętym w myślenie japońskie). Większość skośnookich bohaterów "Gai-Jin" odegrała zresztą wówczas ważne, a niekiedy wręcz kluczowe role w tych procesach. Ale tego wszystkiego u Clavella nie ma, albo jest ledwie zasygnalizowane właśnie w epilogu.

A jednak trudno tą powieść skreślić jako całkiem nieudaną. "Shōgunem" pisarz ustawił sobie poprzeczkę na tyle wysoko, że nie udało mu się jej już nigdy przeskoczyć - ale "Shōgun" jest naprawdę wyjątkowo porywającą książką. Clavell ma też swoje słabości pisarskie - niewątpliwie tym razem nie zapanował nad ogromem i tempem opowieści. Jest zbyt drobiazgowo, zbyt powtarzalnie, zbyt wolno. Jednocześnie nie bardzo wiadomo, kto jest tu głównym bohaterem. O ile "Shōgun" jednoznacznie skupiał się na Angliku a "Tai-Pan" na Dirku Struanie, tu początkowo głównym bohaterem analogicznie wydaje się wnuk tego ostatniego Malcolm, ale później znacznie więcej uwagi poświęca się jego narzeczonej Angelique (jej ewolucja jest skądinąd interesująca), stopniowo traci ona jednak centralną pozycję na rzecz Japończyka Hiragi. I tak dalej. Sam tytuł powieści, oznaczający obcokrajowców, wskazuje na bohatera zbiorowego - i faktem jest, że jeszcze inne postaci, jak francuski szpieg Poncin, młody tłumacz Tyrer czy po stronie japońskiej zamachowiec Ori, także dostają "swój" czas, ale ostatecznie powieść na tym cierpi. Brak jej koncentracji.

Ale mimo wszystkich tych wad "Gai-Jin" oferuje całkiem sporo - tyle że w tle. Historia obecności europejskiej w Yokohamie jest sama w sobie pełna napięcia i awanturniczych epizodów, a wewnętrzne monologi ostatniego z Toranagów i cała intryga jaka rozgrywa się wokół cesarza, dają interesujący wgląd w niebywale skomplikowaną, pełną zależności politykę i mentalność panującą u japońskich szczytów władzy. Sam shōgun jest zresztą stosunkowo zresztą młody, bo niespełna 30-letni, nie zbywa mu jednak na przenikliwości (ta zawiedzie go dopiero w późniejszych latach, nieujętych w powieści). Inne wejrzenie w dalekowschodnie sprawy oferuje obecność tuż pod bokiem kupieckiego osiedla - dzielnicy kurtyzan. Wreszcie poznajemy radykalny anty-shōguński ferment, który w późniejszym okresie doprowadził do obalenia Tokugawów i przywrócenia - przynajmniej nominalnie - władzy cesarzowi. Ponadto Clavell ma niebywale lekkie pióro i wiele epizodów jego ostatniej powieści jest szalenie wciągająco napisanych i trzymających klimat tej odległej (w przestrzeni i czasie) krainy. I choć całość daleka jest od doskonałości, to - zwłaszcza znając inne powieści Clavella - warto sięgnąc także po tu omawianą. Na początek jednak polecałbym coś innego z jego dorobku.


Ode mnie: 4,5 / 6
___
www.ZaOkladkiPlotem.pl : Rzetelne recenzje od 2011 r.

ORIENT W IMPASIE

Ostatnie ukończone dzieło australijsko-amerykańskiego mistrza przygodowo-historycznych eposów osadzonych na Dalekim Wschodzie spina ze sobą jego dwa wcześniejsze utwory - "Tai-Pana" i "Shōguna". Ten pierwszy był osadzoną w latach 40. XIX wieku opowieść o rywalizacji dwóch...

Rozwiń Zwiń

WIETNAM UPIORNY I UPOJNY

Jeśli szukacie Wietnamu pokazanego z perspektywy zwykłego żołnierza, to dalej nie szukajcie. Herr nie bawi się w opis historyczny, nie interesuje go polityka, nie szuka dystansu. "Depesze" to okrutny żywioł nowoczesnej wojny w maksymalnym zbliżeniu, w strachu i błocie, krwi i histerycznych odjazdach, w oparach narkotyków i poczuciu okrutnego absurdu. Zapis upiornego ale i rozkosznego amoku, z całą jego rozdygotaną dynamiką. To literacki odpowiednik żywiołu wojny uwiecznionego w "Czasie Apokalipsy", przy którym zresztą Herr współpracował.

Nieważne, że spora część tej opowieści jest w pewnym sensie fikcją literacką: wymyślone postaci i przeniesione sytuacje służą intensyfikacji obrazowania, podnoszą literacką drapieżność i kondensują atmosferę. Liczy się nie tyle sztywna wierność faktom, co ściskająca za gardło prawda przeżyć (powtarzam tą konstatację za Andrew Vysotskim, ale jest tak celna, że nie sposób ująć to inaczej), w swej upiorności przekazana z najwyższą literacką sugestywnością. Książka-dynamit, zapadająca w pamięć, emanująca, mimo opisanego w niej horroru, na swój sposób zniewalającą, upojną aurą. Po jej lekturze łatwo pojąć, dlaczego pułkownik Kilgore uwielbiał zapach napalmu o poranku. Ukłony należą się też tłumaczowi - dawno nie czytałem tak szorstko i soczyście przełożonej książki (nie wspominając o długim szeregu przypisów, skutecznie niwelujących jej hermetyczność bez naruszania potoczystości i struktury narracji).

Ode mnie: 5,5 / 6
___
www.ZaOkladkiPlotem.pl : Rzetelne recenzje od 2011 r.

WIETNAM UPIORNY I UPOJNY

Jeśli szukacie Wietnamu pokazanego z perspektywy zwykłego żołnierza, to dalej nie szukajcie. Herr nie bawi się w opis historyczny, nie interesuje go polityka, nie szuka dystansu. "Depesze" to okrutny żywioł nowoczesnej wojny w maksymalnym zbliżeniu, w strachu i bł...

Rozwiń Zwiń

DOTYK LODU I OGNIA

Debiutancka powieść Alexi Zentnera, to bodaj najtrudniejsza do zdobycia pozycja z portfolio gdańskiej oficyny Wiatr od Morza. Trochę szkoda, bo to niezbyt obszerne dzieło doskonale wpasowuje się pomiędzy bardziej znane nazwiska kanadyjskiej literatury, jakie propaguje w swoim wydawnictwie Michał Alenowicz - mam na myśli oczywiście Alistaira MacLeoda i Michaela Crummeya.
Debiutując "Dotykiem" młodzy kolega po piórze był już dobrze po trzydziestce i być może charakterystyczny dla tego wieku brak młodzieńczej egzaltacji uchronił go przed entuzjastycznym przerostem formy nad treścią, będącym grzechem powszechnym wśród początkujących pisarzy. Wykorzystując twórczo formułę sagi rodzinnej przepuścił ją przez perspektywę wspomnieniowej gawędy, której narratorem jest przedstawiciel trzeciego pokolenia rodziny drwali z osady Sawgamet na zachodnich krańcach Kanady. Rodzinna historia jest więc pofragmentowana i pozszywana na nowo w opowieść w rytmie powracających wspomnień i skojarzeń 40-letniego pastora Stephena czuwającego przy konającej matce. Epizody z życia jego rodziców i dziadków, rozpięte od 70. XIX wieku po lata 40. ubiegłego stulecia, w tej formie bynajmniej nie stanowią już monolitu wspomnianej sagi rodzinnej, a raczej precyzyjnie skomponowany patchwork, z którego wyłania się obraz pokoleń ludzi twardszych niż życie. Kanadyjscy pionierzy w starciu z bezlitosną naturą i żywiołami jawią się jako ludzie niezłomnego hartu ducha, jakkolwiek ulegają różnym namiętnościom zarówno wewnątrz swojej społeczności jak i wobec czynników zewnętrznych - żywiołów czy nieproszonych gości. Zwłaszcza przyroda bezpardonowo ingeruje w życie ludzi, często i brutalnie kładąc mu kres, nierzadko także w młodym wieku, jak we wstrząsającym prologu na zamarzniętej rzece, nieodparcie kojarzącym się z pierwszym odcinkiem "Dekalogu" Krzysztofa Kieślowskiego. Zentner, zszywając narrację swojego bohatera, operuje właśnie takimi wyrazistymi epizodami, w których napięcie, tragizm i konsekwencje utrzymują ognistą temperaturę emocjonalną - jak w dramatycznym wątku pożaru - w kontrze do refleksyjnego tonu filozoficznej zadumy, harmonizującego się z lodowatym klimatem kanadyjskiej przyrody. Ta epizodyczna struktura pozwala na wydobycie z owej domyślnej struktury sagi jedynie najważniejszych, brzemiennych w skutki wydarzeń, bez poczucia braku ciągłości między nimi. W efekcie bogata opowieść rodzinna rozpina się na raptem 200 stronach bez zbędnego wodolejstwa, pozostawiając samą esencję.

O ile surowy obraz pionierskiego życia wiąże autora "Dotyku" ze starszym o pokolenie Alistairem MacLeodem, to umiejętne operowanie realizmem magicznym zbliża do Michaela Crummeya. U Zentnera jest to naturalny i niezbywalny składnik enturage'u w którym egzystują jego bohaterowie. Mieszkańców Sawgamet nie zaskakują zatem ingerencje qallupilluitów, topielców z rejonu Zatoki Hudsona wziętych wprost z mitologii Inutiów, rdzennych mieszkańców północnokanadyjskiej ziemi. W na wpół naturalistycznym, a na wpół mitologicznym świecie prozy Zentnera zarówno śmiertelna wina, jak zemsta z zaświatów albo miłość silniejsza od śmierci - zyskują nowy, namacalny wymiar. Jednocześnie umocowanie tych wątków w sugestywnie nakreślonej scenerii, w której wszechobecna biel śniegu nadaje wydarzeniom lekko odrealnionego i niebywale plastycznego charakteru, w której zadymka przesłania kontury postaci, a wysoki na trzydzieści stóp śnieg zakrywa po dachy osadę i ludzkie namiętności - wydobywa z tej historii jej nieoczekiwanie poetycki wymiar, wykraczający poza realistyczną prozę twardego życia. Wymiar, w którym rozdzielone dłonie ojca i córki, unieruchomione bezlitosnym lodem, mają porażający ładunek emocjonalny ale też symboliczny, niczym okrutna odwrotność powszechnie znanego fresku Michała Anioła.

Inaczej niż u Kena Keseya, który w zbliżonym środowisku oregońskich drwali, idąc tropem Tennessee Williamsa, analizował w "Czasami wielkiej chętce" skomplikowane ludzkie relacje i twardo trzymał się ziemi, Zentnera poza winą i karą interesuje także to, co w jego historii wyrasta ponad realizm. To, co z tytanicznych, choć przecież pełnych słabości postaci, takich jak dziadek naratora Jeannot, czyni postaci mimo wszystko większe niż życie, stale balansujące w ekstremalnych warunkach na cienkiej granicy między życiem a gwałtowną śmiercią i stratą, dla których każde wyjście za próg domu to bergmanowska gra w szachy ze śmiercią, a mimo to za ten próg nieustannie wychodzą z podniesionym czołem i drwalskim toporem na ramieniu. Im, a także ich kobietom i dzieciom, Zentner oddaje pełen żaru hołd, który - patrząc z polskiej perspektywy - bezbłędnie wpasowuje się w nadal niepełny i fragmentaryczny obraz kanadyjskiej literatury, jaki dociera do nas, zamieszkujących przeciwległy kraniec północnej półkuli. Oby więcej takich tytułów.

Ode mnie: 5,5 / 6
___
www.ZaOkladkiPlotem.pl : Rzetelne recenzje od 2011 r.

DOTYK LODU I OGNIA

Debiutancka powieść Alexi Zentnera, to bodaj najtrudniejsza do zdobycia pozycja z portfolio gdańskiej oficyny Wiatr od Morza. Trochę szkoda, bo to niezbyt obszerne dzieło doskonale wpasowuje się pomiędzy bardziej znane nazwiska kanadyjskiej literatury, jakie propaguje w...

Rozwiń Zwiń

GRA O TRON

Pisarstwo Nienackiego kierowane do osób dorosłych owiewała w PRL aura skandalu, z racji bezpruderyjnego podejścia autora do relacji damsko-męskich, do seksu w szczególności. Dobitnym tego wyrazem są opublikowane w 1983 roku (zaraz będzie 40 lat!) Skiroławki, dziś cieszące się niszową ale wierną gromadką fanów (o tym dlaczego uważam "Raz w roku w Skiroławkach" za powieść bliską geniuszu pisałem w tekście "Dekameron.pl"). W tym nurcie mieści się też późniejszy o cztery lata "Wielki las". Zaś ostatnim dziełem literackim Nienackiego jest powieść w trzech tomach (tak, to nie trylogia), poświęcona prapoczątkom państwa polskiego, a dokładnie - pradziadowi Mieszka I. Dzieło nie miało lekkiego życia wydawniczego - trzeci tom (dziś najtrudniejszy do zdobycia) trafił na rynek dopiero w rok po dwóch pierwszych. Zresztą w tamtym czasie mało kogo interesowała polska prehistoria, bo czasy były burzliwe i największą popularnością cieszyły się pozycje poświęcone nie zamierzchłym dziejom, a współczesności i historii najnowszej (pierwsza z tego nurtu umownie nazywanego rozliczeniowym była chyba "Przerwana dekada" - wywiad-rzeka z Edwardem Gierkiem). W efekcie dzieło autora "Skiroławek" przeszło bez większego echa. I nie pomogło mu drugie wydanie, które ukazało dekadę później nakładem żony po pisarzu, pod innym tytułem i całkowicie pozbawione promocji. Zaś trzecie ukazało się w limitowanym nakładzie i tylko w sprzedaży wysyłkowej. Za to w 2014 roku światło dzienne ujrzała oficjalna edycja elektroniczna.

Nienacki zdecydował się fikcją literacką wypełnić "brakujący pierwszy rozdział" (zwrot Pawła Jasienicy) historii Polski. Sięgnął przy tym do konwencji fantasy, tworząc entourage, któremu bliżej do klimatów Roberta E. Howarda i jego świata Conana z Cymmerii, niż prozy J.R.R. Tolkiena. Tak więc nasz bohater, zrodzony z nasienia olbrzyma Dagobert, opuszcza Byzantion, gdzie odebrał wychowanie - i przybywa do nieznanego kraju leżącego za rzeką Viaduą (zwaną później Odrą). Jest druga połowa IX wieku. Gnany Żądzą Czynów, chorobą olbrzymów, Dago rozpoczyna wędrówkę po ziemiach, które zamierza objąć swoim panowaniem.

Opowieść Nienackiego to oczywiście fikcja, jakkolwiek u jej podwalin leżą pierwsze strony Jasienicowej "Polski Piastów". Konwencja przygodowego eposu nie kłóci się z widoczną gołym okiem wiedzą autora o odkryciach archeologicznych i hipotezach na temat pra-Piastów. Realia i otoczenie oddane są nad wyraz sugestywnie, doprawione barwnie zarchaizowanym nazewnictwem geograficznym (jakkolwiek podobno niektórym purystom spędza sen z powiek anachroniczna obecność kaleson). Nienacki z widoczną uciechą bawi się przy tym polskim dziedzictwem kulturowym, aranżując sytuacje, które w innych, przetworzonych wersjach dziś znamy są jako legendy - o Popielu czy Smoku Wawelskim - lub przepisując po swojemu genezę symboli narodowych. Natomiast elementy fantastyczne, wplecione w fabułę, są z reguły nie tyle czystym gatunkowo fantasy, co po prostu wyrazem ówczesnego postrzegania świata, w którym królują pogańskie wierzenia pożenione z respektem wobec szeroko pojętej natury i specyficzną bojaźnią. W rzeczywistości więc elementy nadprzyrodzone, gdy przyjrzeć im sie bliżej, są w "Dagome Iudex" efektem wierzeń, złudzeń, namiętności i co najwyżej działania ziół, nie zaś fantastyką jak u Tolkiena. Sam Dago zręcznie tę "magię" wykorzystuje dla swoich potrzeb, dążąc do zdobycia władzy i później ekspansji terytorialnej.

Bo "Dagome Iudex" to jednak przede wszystkim traktat o władzy. Często przywoływana w powieści, jako źródło mądrości Dagona, "Księga Grzmotów i Błyskawic" (fikcyjna), dzieło pochodzenia bizantyjskiego - bo tam wychował się przyszły pradziad Mieszka I - jest w istocie remiksem znanych dzieł Tzu Sun i Niccolo Macchiavelliego. Trudno w tym przypadku ukryć, że - podobnie jak w pierwowzorach - niemal każdy cytat z niej wzięty brzmi nad wyraz aktualnie (a raczej po prostu ponadczasowo). To właśnie mechanika zdobywania i utrzymania władzy, manipulacji ludem i innymi władcami, instrumentalne wykorzystanie ludzkich słabości - stanowi, poza przygodowo-historycznymi realiami, najbardziej interesującą warstwę ostatniej powieści Nienackiego. Zresztą w trzeciej części, kiedy za przyczyną kobiety Dago gubi sprawczość i inicjatywę, książka nieco traci na dynamice - ale ostatecznie inaczej jego synowie (których imiona znamy z kroniki Galla, tyle że Nienacki pozwala sobie na pewne przesunięcia w genealogii Piastów) być może nie dostaliby swoich "pięciu minut".

Niektórych może odrzucić wszechobecna w powieści brutalność, a także wysokie nasycenie pozbawioną wszelkich zahamowań moralnych, z gruntu naturalistyczną erotyką, ale trudno zaprzeczyć, że od zarania dziejów seks był zarówno narzędziem manipulacji jak i wywierania fizycznej lub/i psychicznej przewagi - aż po bezpośrednią przemoc. Nie jest to wynalazek Nienackiego, nawet jeśli jego wizja tej sfery życia Prasłowian może budzić odruchowy sprzeciw. Zapewne jeszcze większy budziła 30 lat temu, ale obecnie nie odbiega od koktajlu intryg, erotyki i przemocy przyrządzonego choćby przez George'a R. R. Martina, a także z sukcesem serwowanego w takich serialach jak "Rzym" czy właśnie "Gra o Tron". Zresztą wystarczy sięgnąć po niemłody już film Paula Verhoevena "Ciało i krew" (1986), by odkryć, że bezpruderyjne podejście do historii średniowiecza nie jest wynalazkiem ostatnich lat. Nie mogę też oprzeć się wrażeniu, że Nienacki znał film skandalizującego Holendra. Ogólnie zmierzam do tego, że w rękach odważnego adaptatora (np. Smarzowskiego) mógłby z "Dagome Iudex" wyjść bardzo dobry serial. Być może nie jest to powieść wybitna, ale pod wieloma kątami wyprzedzająca swoje czasy, a w dorobku rodzimej literatury - zupełnie wyjątkowa. Swoją drogą Dago Piastun nie jest jedynym białowłosym mistrzem szermierki w polskiej fantasy, ale to zapewne tylko dość przypadkowy zbieg okoliczności.

Ode mnie: 5,0 / 6
(cząstkowo kolejne tomy: 5,5 - 5,0 - 4,5)

___
www.ZaOkladkiPlotem.pl : Rzetelne recenzje od 2011 r.

GRA O TRON

Pisarstwo Nienackiego kierowane do osób dorosłych owiewała w PRL aura skandalu, z racji bezpruderyjnego podejścia autora do relacji damsko-męskich, do seksu w szczególności. Dobitnym tego wyrazem są opublikowane w 1983 roku (zaraz będzie 40 lat!) Skiroławki, dziś cieszące się n...

Rozwiń Zwiń