„Zbieram więc to, co zostało: nie resztki, nie ścinki, nie skrawki. Raczej szwy, a więc to wszystko, co łączy współczesnych Tatarów z ich przodkami, dla których asymilacja była wyborem, a nie koniecznością. Długie trwanie powiedziałby historyk”.

Na pytanie, z czym kojarzy się nam Polska, z całą pewnością każdy odpowiedziałby inaczej. Nie ma w tym nic dziwnego, wszak nie istnieje na nie jedna odpowiedź. Czy jednak ktokolwiek, przypadkowo zagadnięty o to na ulicy, odpowiedziałby, że nasz kraj kojarzy się mu z Tatarami albo islamem? Czy ktokolwiek wskazałby na meczet? Tymczasem społeczność tatarska żyje w Polsce od wielu stuleci. Dzieli z Polakami tę samą tragiczną historię, a obecnie posiada zaskakująco wiele podobnych problemów.

Właśnie o tym opowiada książka Bartosza Panka pod tytułem „U nas każdy jest prorokiem. O Tatarach w Polsce”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Czarne, w serii Sulina. Czarno-biała okładka jest więc spójna z pozostałymi publikacjami tego cyklu wydawniczego. Autor jest dziennikarzem radiowym i reporterem. Za swoje audycje był wielokrotnie nagradzany, także za granicą. Panek jest stypendystą Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w ramach którego wydał swoją książkę. Zaznaczmy, że jest to jego literacki debiut. Moim zdaniem, jest to dość odczuwalne podczas lektury.

Sam pomysł na książkę jest – według mnie – bardzo dobry. W XXI wieku powinniśmy pamiętać, że w naszym kraju od pokoleń żyli i żyją nadal Tatarzy. Mają oni swoją tradycję i kulturę, wyznają islam i modlą się w meczetach. Jednocześnie są obywatelami polskiego państwa. Społeczność tatarska – nie taka znów liczna – jest mocno związana z Polską.

Według mnie taki reportaż może pełnić świetną funkcję edukacyjną – być swoistym antidotum na różnego rodzaju fobie czy źle pojmowany nacjonalizm. Jednak lektura książki Bartosza Panka nie należy do najłatwiejszych. Wymaga od czytelnika naprawdę sporo uwagi i skupienia. Odniosłem bowiem wrażenie, że całość jest po prostu zbyt chaotyczna. Autor bardzo szybko przeskakuje z tematu na temat, wprowadza bardzo wiele wątków (także zupełnie pobocznych), jednym zdaniem przeskakuje o kilkadziesiąt lat. Wszystko to sprawia, że czytelnik może być trochę zdezorientowany. Tak, jakby Panek nie umiał się zdecydować, o czym chce pisać. Byłem nieco zaskoczony, że książki nikt nie przeredagował. Podczas lektury odniosłem wrażenie, że wystarczyłoby ją trochę uporządkować, aby jej odbiór był zdecydowanie lepszy.

Być może autor przeniósł warsztat z radia, jednak mam wrażenie, że nie pomaga to podczas czytania. Oto w jednym rozdziale mamy takie, dosłownie kilkuzdaniowe fragmenty: „Katowice 1983 roku; Mińsk 1917 roku; Katowice druga połowa lat siedemdziesiątych XX wieku”. Takie skakanie po chronologii tylko zaciemnia historię, którą przedstawia autor. Dodatkowo fragment opatrzony nagłówkiem „Katowice, druga połowa lat siedemdziesiątych XX wieku”, w ogóle nie traktuje ani o Katowicach, ani o latach 70. Wygląda to dość niepoważnie. W tym miejscu jeszcze raz można zapytać o korektę i redakcję tekstu. Co się tyczy zaś samego tekstu, został wydrukowany (przynajmniej w moim egzemplarzu) po prostu krzywo. Tego się po Czarnym nie spodziewałem.

Nie do końca przemawiają także do mnie dialogi niektórych bohaterów reportażu, które autor zrekonstruował na podstawie wspomnień ich krewnych. Nie jestem przekonany co do słuszności takiego zabiegu, tymczasem pojawia się on w książce kilkakrotnie.

Również sam tytuł jest nieco mylący. Olbrzymia część tej publikacji to różne historie o Tatarach, życiorysy ważniejszych przedstawicieli tej społeczności. Współczesnym Tatarom żyjącym w Polsce autor poświęcił – moim zdaniem – zaskakująco mało miejsca. Jest to więc bardziej opowieść o przeszłości, o tym, co było, o historii, niż o teraźniejszości. Autor wiele miejsca poświęca poszczególnym osobom, mało zaś pisze o Tatarach jako pewnej społeczności.
Uderzyło mnie to, że starsi Tatarzy narzekają na młode pokolenie zupełnie jak Polacy. Okazuje się, że młodzi chętnie wyjeżdżają do dużych miast, porzucają tatarskie tradycje i wiarę. Rozpadają się małe, lokalne wspólnoty. Wymierają wsie. Młodzi nie umieją czytać po arabsku. Czy ten trend można jeszcze zatrzymać? Jaka przyszłość czeka Tatarów w Polsce? Na te i podobne pytania trudno znaleźć odpowiedzi.

„U nas każdy jest prorokiem. O Tatarach w Polsce” to ciekawy reportaż o mniejszości religijnej i narodowej, z której istnienia na co dzień nie zdajemy sobie nawet sprawy. Książka Bartosza Panka pozwala nam jeszcze lepiej zrozumieć, czym jest wielonarodowość i tolerancja, którą tak lubimy się chlubić. Szkoda jedynie, że autor mało miejsca poświęcił współcześnie żyjącym Tatarom, ich codziennemu życiu, a skupił się głównie na tropieniu i przypominaniu przeszłości. Mimo to tytuł wart naszej uwagi.

Wojciech Sobański