„Meteorytowa trajektoria ostatnich lat Rzeczypospolitej była napędzana przez kombinację czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Kryzys polskich instytucji ułatwiał Rosjanom, Prusakom i niekiedy Austriakom ingerencje, które zazwyczaj jeszcze bardziej osłabiały Rzeczpospolitą. Pobudzał jej obywateli zarówno do moralizowania o upadku cnót, jak i do myślenia o gruntownych reformach”.

W 1795 roku, po trzecim rozbiorze, Rzeczpospolita Obojga Narodów przestała istnieć. Polska zniknęła z map Europy, a trzy państwa zaborcze zobowiązały się na trwałe wymazać jej nazwę z historii. Jak doszło do upadku Rzeczypospolitej? Co doprowadziło do tego, że jedno z największych państw na kontynencie przestało istnieć? Czy przeważyły czynniki wewnętrzne, czy zewnętrzne? Czy rację mają ci, którzy wskazują na liberum veto i szlachtę jako główne przyczyny upadku Polski?

Na te i wiele innych pytań odpowiada monumentalna książka Richarda Butterwicka pod znamiennym tytułem „Światło i płomień. Odrodzenie i zniszczenie Rzeczypospolitej (1733–1795)”. Ukazała się ona nakładem Wydawnictwa Literackiego. Jej autor jest profesorem historii, głównym historykiem Muzeum Historii Polski. Za swoją nową publikację otrzymał znaczące nagrody, a sama monografia spotkała się z bardzo życzliwym przyjęciem. Zachwyty nad tym tytułem absolutnie nie są przesadzone.

Tekst zasadniczy liczy nieco ponad pięćset stron, jednak niech nikogo to nie przeraża. Książkę czyta się bowiem jednym tchem. Wszystko to za sprawą żywej i interesującej narracji. Autor sprawia, że na kartach jego książki ożywają postaci i wydarzenia z ostatnich kilkudziesięciu lat historii Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Równie znamienny jest tytuł. Dobór słów nie jest w żadnym wypadku przypadkowy. Richard Butterwick celowo użył słowa „zniszczenie”, nie zaś „upadek”. Już to podpowiada nam, jak autor rozłożył akcenty w swojej pracy.

Recenzowana monografia składa się z pięciu rozdziałów. We wstępie dowiadujemy się, dlaczego datą początkową jest rok 1733. Zdaniem autora to właśnie wtedy rozpoczęła się na dobre rosyjska hegemonia nad Polską, której zrzucenie miało okazać się w efekcie już niemożliwe. Czy jednak tak się musiało stać? Czy los Rzeczypospolitej nie mógł się potoczyć inaczej? Czy polsko-litewskie państwo skazane było na upadek? Dając odpowiedzi na te pytania, Butterwick idzie czasem pod prąd utartym opiniom. Przekonująco argumentuje, że ówczesna Polska nie była skazana na zagładę. Przeciwnie, jego zdaniem kraj miał potencjał, aby odzyskać dawną świetność. Należy jednak pamiętać, że rację mają wszyscy ci, którzy wskazują na osławioną „złotą wolność” jako praprzyczynę wszystkich nieszczęść. Gdyby bowiem państwo polskie było silne i sprawne wewnętrznie, jego sąsiadom znacznie trudniej byłoby przeprowadzić rozbiory, a wcześniej niemal całkowicie sobie Polskę podporządkować. Tymczasem autor podkreśla, że o upadku Rzeczypospolitej głównie zadecydowała Rosja. Chociaż była to prawda, to jednak Katarzyna II po prostu wykorzystała sytuację. Sytuacja była natomiast taka, że ówczesna Polska była dramatycznie słaba. Z dawnej potęgi nie zostało prawie nic, prócz granic. Sejmy nie działały, skarb był pusty, a armia dramatycznie słaba.

Oczywiście przez kilka lat historia jaśniała nadzieją – był to czas Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 Maja. Nie bez przyczyny rozdział poświęcony tym wydarzeniom nosi po prostu tytuł: rewolucja. Była to bowiem istotna rewolucja, która mogła odmienić los Rzeczypospolitej. Jednak rewolucja ta spotkała się z kontrrewolucją i starcie to przegrała. Ostatnim tchnieniem umierającej Polski była insurekcja kościuszkowska, po której nastąpiło unicestwienie państwa. Rosja, Prusy i Austria były bezlitosne.

Richard Butterwick napisał kapitalne studium historii ostatnich kilkudziesięciu lat istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Wiele miejsca poświęca Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, który w jego opinii miał spójną wizję reform i naprawy państwa. Nie da się ukryć, że autor darzy ostatniego polskiego króla sympatią. Oczywiście nie broni takich jego decyzji, których obronić się nie da. Pisząc o kulisach jego abdykacji, zdobywa się na gorzkie i krytyczne słowa pod adresem ostatniego polskiego monarchy. Poniatowski był bowiem – i to najłagodniejsza jego ocena – postacią tragiczną.

Niezwykle interesująco opisane zostały spory między reformatorami i orędownikami polskiej tradycji. Obficie cytowane źródła przenoszą nas w sam środek ówczesnych sporów, którymi żyła brać szlachecka. Prymas Poniatowski, Kołłątaj, Kościuszko, targowiczanie – wszystkie te i wiele innych postaci na kartach książki na nowo odzyskuje głos. Każdy z nich ma swoje racje, choć jedni wiernie służą Polsce, podczas gdy inni okazują się podłymi zdrajcami. Autor pisze bardzo szczegółowo, czasem wręcz drobiazgowo, jednak jest to komplement. Prostuje wiele niuansów i powszechnie funkcjonujących w świadomości mitów. Wielki dramat upadku państwa polsko-litewskiego rozpisuje na części pierwsze, ze szczegółowym podziałem na role.

„Światło i płomień. Odrodzenie i zniszczenie Rzeczypospolitej (1733–1795)” to historyczne i literackie arcydzieło. Oby więcej takich fenomenalnych książek poświęconych różnym zagadnieniom z historii Polski. Zdecydowanie polecam lekturę tej znakomitej monografii, pokazującej kulisy upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Wojciech Sobański