„Opowiem o tym, powiem wszystko o naszym cierpieniu, naszej walce, rzezi naszych najbliższych, zażądam zemsty na niemieckich mordercach i ich żonach w Berlinie, Monachium i Norymberdze, które cieszyły się owocami ich morderstw i nadal noszą ubrania oraz buty po naszych zamęczonych pobratymcach”.

W ostatnim czasie sporą popularnością cieszy się literatura dotycząca II wojny światowej, szczególnie tzw. literatura obozowa. Powstałą niezliczona liczba powieści – bardziej lub mniej udanych – osadzonych w wojennych realiach. Jednak czytelnik, który chciałby poznać wojenną rzeczywistość „z pierwszej ręki”, powinien zwrócić szczególną uwagę na pamiętniki i dzienniki. Pisane na bieżąco stanowią obecnie doskonałe źródło wiedzy i przejmujące świadectwo, o którym nie wolno zapomnieć.

Wśród nich z całą pewnością wyróżnia się wydany nakładem wydawnictwa Prószyński i S-ka „Pamiętnik Mary Berg. Relacja o dorastaniu w warszawskim getcie”. Jest to wstrząsająca i naprawdę przejmująca lektura. Mary Berg – właściwie Miriam Wattenberg – żyła w latach 1924 – 2013. Urodziła się w Łodzi, ale potem jej rodzina przeniosła się do Warszawy. Od tego momentu – 10 października 1939 roku – piętnastolatka pisze niezwykły dziennik, w którym zapisuje życie w okupowanej przez Niemców Warszawie, pobyt w getcie i wymianę jeńców, w której efekcie wraz z całą rodziną trafiła do Stanów Zjednoczonych.

Już pierwsze zdania pamiętnika są bardzo przejmujące. Oto piętnastolatka wyznaje, że „czuje się bardzo stara i samotna”. To oczywiście efekt wojny, która dla wielu była czasem przyśpieszonego dorastania. Dziewczyna – tak jak wszyscy – boi się wychodzić z domu. Notuje jedno, przepełnioną grozą zdanie: „są tu Niemcy”.

Relacja Mary Berg nikogo nie pozostawi obojętnym. Na grozę wojny i okupacji patrzymy oczami nastoletniej dziewczyny. Jeszcze wczoraj wiodła beztroskie życie, miała swoje plany i marzenia. Wszystko to przekreślił wybuch wojny. Wojny, która dla Żydów miała się okazać prawdziwą hekatombą. Dziewczyna porównuje warunki życia w Łodzi i Warszawie. Początkowo w stolicy nie zostało utworzone getto, wkrótce jednak sytuacja ta miała ulec zmianie.

15 listopada 1940 roku Niemcy utworzyli w Warszawie getto. Otoczone wysokim murem, było odtąd jedynym miejscem, gdzie mogli mieszkać Żydzi. Chociaż, jak ironicznie komentuje dziewczyna, w getcie było tyle zakazów, że właściwie nie wolno było żyć.
Mary Berg opisuje rzeczywistość taką, jaką ona była. Pisze więc o ogromnej nędzy, panującej w getcie. O głodzie, niemożliwym przeludnieniu, chorobach, epidemii tyfusu, strachu i śmierci. Jednocześnie przyznaje, że w getcie panował duży kontrast życia. Niektórzy ze zdumieniem przeczytają o restauracjach i lokalach, oferujących wykwintne dania i drogie trunki. Żydzi mający pieniądze żyli nieporównywalnie lepiej od swoich biednych współbraci. Znajomości, łapówki i właściwe kontakty były czymś na wagę złota. Pozwalały przetrwać albo chociaż uczynić egzystencję nieco bardziej znośną.

Na kartach pamiętnika pojawiają się takie znane postaci Władysław Szpilman czy Janusz Korczak. Godnym podkreślenia jest fakt, że zapiski Mary Berg są raczej obiektywne. Młoda dziewczyna ma świadomość tego, że jej status jest wyjątkowy. Wszystko dzięki matce, która była obywatelką Stanów Zjednoczonych. Dzięki temu cała jej rodzina była traktowana przez Niemców z pewną estymą. Właśnie amerykańskie obywatelstwo umożliwiło im wydostanie się z getta i emigrację do Ameryki. To wydarzenie jest dla Mary zarówno źródłem radości, jak i smutku. Cieszy się z tego, że jej rodzina zdołała się wyrwać z tego piekła na ziemi, jakim było warszawskie getto. Z drugiej jednak strony ubolewa nad wszystkimi tymi, którzy musieli w nim zostać – skazani niemal na pewną śmierć. Snuje refleksję, czy ona może się cieszyć, skoro jej przyjaciół i dalszych krewnych nikt nie może ocalić.

„Pamiętnik Mary Berg. Relacja o dorastaniu w warszawskim getcie” to przejmujące zapiski nastoletniej dziewczyny, które bez wątpienia powinniśmy poznać. Wojna odebrała jej beztroskie życie, plany i marzenia. Niemiecka okupacja – pełna okrucieństwa i grozy śmierci – była dla niej czymś niewyobrażalnym. Mary Berg miała świadomość szczęścia, jakie ją spotkało. Przeżyła i mogła wyjechać do Ameryki. Czytając jej pamiętnik, pamiętajmy o wszystkich nazistowskich ofiarach, o Polakach, Żydach i tylu innych, którzy ponieśli najwyższą ofiarę.

Ta pozycja naprawdę warta jest naszej uwagi.

Wojciech Sobański