„Wbrew wrażeniu, jakie może odnieść mieszkaniec Europy Środkowo- i Południowo-Wschodniej, albo Rosjanin, pierwsza wojna światowa została zapomniana tylko na wschód i południowy wschód od Niemiec. Niemcy są tym samym – jak często w swojej historii – strefą przejściową między Wschodem a Zachodem, w tym wypadku między amnezją a upamiętnieniem Wielkiej Wojny”.

I wojna światowa toczona była w latach 1914 – 1918. Przyniosła ona poważne zmiany na politycznej mapie Europy. W jej wyniku niepodległość (od) zyskało wiele państw – w tym Polska. Jednak skutki I wojny były o wiele głębsze. Dotknęły niemal każdej dziedziny życia. Polityka, gospodarka, społeczeństwo, rola kobiet – po Wielkiej Wojnie nic już nie było takie samo. Mimo to w naszym rejonie Europy wojna ta jest nieco zapomniana. Oczywiście nie zupełnie, jednak mówimy o niej głównie w kontekście odzyskania niepodległości. Należy wyrazić zrozumienie dla takiego stanu rzeczy. O ile dla Europy Zachodniej I wojna była czymś traumatycznym, o tyle na Wschodzie było tak
z II wojną. To rozłożenie akcentów jest w pewien sposób czymś naturalnym.

Nie znaczy to jednak, że nie powinniśmy sobie I wojną światową zaprzątać głowy. Wręcz przeciwnie. To przecież ona dała podwaliny nowej Europie. Pokój zawarty po działaniach wojennych co przenikliwsi nazywali tylko czasowym zawieszeniem broni. Powszechnie zaś mówi się o II wojnie światowej jako o kontynuacji tej z lat 1914 – 1918. Jeśli chcemy zrozumieć genezę, przebieg i skutki tego konfliktu, powinniśmy sięgnąć po monumentalne opracowanie Włodzimierza Borodzieja i Macieja Górnego pod tytułem „Nasza wojna. Imperia 1912 – 1916. Narody 1917 – 1923.” Nakładem wydawnictwa W.A.B ukazało się właśnie nowe wydanie tej książki, w którym dwa tomy zostały ze sobą połączone. Czytelnik otrzymuje tym samym pokaźną publikację, liczącą ponad osiemset stron samego tekstu. Jednak łączne wydanie dwóch tomów ma swoje konsekwencje w postaci raczej małej czcionki, która nieco utrudnia lekturę. Obaj autorzy to profesorowie historii. Wykonali oni prawdziwie tytaniczną pracę. Zdumiewa mnogość wykorzystanych w książce źródeł, relacji i przekazów. Ożywiają one narracje i nadają pracy charakteru barwnej opowieści o tych kilku niezwykłych latach, które przeobraziły całą Europę.

Jestem pewien, że wielu będzie zdumionych ramami czasowymi. Wszak doskonale wiemy, że Wielka Wojna toczyła się w latach 1914 – 1918. Dlaczego więc autorzy zdecydowali się opisać lata 1912 – 1923? Uważna lektura przynosi odpowiedź na te pytania.

Jednak książka – mimo swojej objętości – nie jest klasyczną historyczną monografią. Nie można jej także uznać za podręcznik do historii I wojny światowej. To raczej wielowątkowa opowieść o wielu procesach, które wojna wyzwoliła. Działaniom militarnym zostało poświęcone stosunkowo mało uwagi. Autorzy większy nacisk położyli na historię społeczną, na przemiany mentalnościowe niż na opis zmagań militarnych. Nie znaczy to jednak, że zrezygnowali z niego zupełnie.

Pierwszy tom ma być zrekonstruowaniem drogi, jaka zaprowadziła Europę do wojny. Opisuje sytuację w bałkańskim kotle, tradycyjnym punkcie zapalnym na mapie. Historycy przekonująco dowodzą, że nikt – ani politycy, ani wojskowi – nie przewidzieli charakteru przyszłej wojny. Wszystkim wydawało się, iż będzie to konflikt w starym stylu, trwający stosunkowo krótko. Jak miało się okazać, wszyscy się pomylili. Oprócz zmagań europejskich mocarstw treścią książki jest codzienne życie ludzi – tak na froncie, jak i na jego zapleczu. Osobny rozdział poświęcony został okupacji – zjawisku nieznanemu dotychczas na taką skalę.

Drugi tom, zatytułowany „narody” opisuje procesy etnicyzacji armii oraz licznych konfliktów na tle narodowościowym. Na to wszystko nałożyły się wielkie epidemie – jak, chociażby hiszpanka, ale także wszystkie wojenne okropności: głód, wypędzenia, problemy z mniejszościami. Konferencja paryska i traktat wersalski teoretycznie zakończyły Wielką Wojnę. Znowu – na Zachodzie, bo walki we wschodniej Europie trwały jeszcze kilka lat. W zakończeniu autorzy wskazują na zwycięzców i przegranych. Przyglądają się także wielkiej zmianie i małym zmianom, jakie były następstwem wojny.

Reasumując, książka jest pozycją obowiązkową dla wszystkich chcących zgłębić temat I wojny światowej. Jednocześnie należy pamiętać o tym, iż nie jest to podręcznik – to raczej wielowątkowy esej, opisujący nie tyle sam konflikt zbrojny, ile zachodzące procesy polityczne, społeczne, ekonomiczne i narodowościowe, które mu towarzyszyły.

Wojciech Sobański