Skąd się tutaj wzięli? „Cum-boto!” - tak tłumaczyli, wymachując przy tym rękoma i zerkając przerażonymi oczami, co oznaczało, przekręcone z hiszpańskiego, „con botes”, czyli „z łodzi”. Byli to czarnoskórzy zbiegowie z rajskich wysp Morza Karaibskiego, gdzie mieli pracować na plantacjach trzciny cukrowej i innych produktów tropikalnych. Ale nie chcieli. W skryciu budowali łódki i tratwy, na których próbowali szczęścia w starciu z bezlitosnym morzem. Ilu zatonęło po drodze? Ilu niewdzięczne wody wyrzuciły z powrotem na wyspę, którą tak chcieli opuścić? Nie wiadomo. Wielu jednak udawało się dotrzeć na południe, na kontynent, gdzie - pomni swojego piętna zbiegłych niewolników - próbowali rozpocząć nowe życie. A ponieważ wybrzeże nie było dla nich bezpieczną przystanią, kierowali się w głąb lądu, a ten przyjął ich pośród dziewicze jeszcze lasy i wzgórza, które dzisiaj nazywamy Wenezuelą. Wkrótce jednak i te tereny stały się obiektem kolonialnej ekspansji białego człowieka, którego zwabiła nie tylko ziemia, ale także owi zbiegli niewolnicy, którzy mogli na niej dla nich pracować. Wystarczyło tylko ich ponownie złapać. Tak oto rozpoczyna się opowieść o Cumboto - hacjendzie wyrosłej w miejscu, w którym przybijały do lądu łodzie z murzyńskimi uciekinierami.

Powieść wenezuelskiego pisarza, Ramona Diaz Sancheza, opowiada o świecie czarnoskórych niewolników i ich białych panów. Akcja rozgrywa się pod sam koniec XIX wieku, ale często cofa się do wydarzeń wcześniejszych, które pozwalają nam poznać nie tylko dzieje hacjendy i jej mieszkańców, ale także prawdziwą historię Wenezueli. Tłem historycznym powieści są bowiem burzliwe dzieje tego państwa, w tym mało znana wojna domowa z lata 1859-1863 (wojna federalna), która podobno pochłonęła od stu do dwustu tysięcy ofiar. W swoją powieści pisarz wplótł także całkiem zgrabnie utkaną intrygę, w której mamy tajemniczy kufer i listy z dalekiej przeszłości. Ich odczytanie będzie niczym katharsis dla bohaterów powieści.

W „Cumboto” narratorem jest czarnoskóry niewolnik, Natividad, który relacjonuje wydarzenia od czasów swojego dzieciństwa aż po starość. Jego wspomnienia zawierają charakterystyczny dla niewolników sposób myślenia i postrzegania otaczającej ich rzeczywistości, a przynajmniej tak próbował go odtworzyć przed czytelnikami pisarz. W osobowości narratora stworzył on interesujące zderzenie dwóch kultur - białej i czarnej. W dzieciństwie Natividad został towarzyszem zabaw młodego panicza i dziedzica włości, Federica, dzięki czemu nauczył się czytać oraz pisać, a także chłonął wiedzę i europejską muzykę oraz sztukę. Jednocześnie nadal podlega on przesądom, odziedziczonym w wyniku kontaktów z innymi niewolnikami, co tworzy interesujący proces wewnętrznego zagubienia i antagonizmu - oba sposoby myślenia współwystępują w umysłowości Natividada jednocześnie. Z jednej strony czuje się on żywo związany z Białym Domem, jak nazywano główny budynek majątku, z drugiej - pragnie kontaktu z czarnoskórymi mieszkańcami hacjendy. Tragizm tej postaci polega na tym, że ani jedni, ani drudzy nie akceptują go jako pełnoprawnego członka swojej grupy. Dla białych zawsze pozostanie niewolnikiem, dla czarnych - podejrzanym ze względu na to, czego się nauczył w hacjendzie. W rezultacie w głębi duszy Natividad odczuwa przytłaczającą samotność, którą kompensuje sobie poprzez wierne oddanie młodemu paniczowi.

W powieści widzimy wyraźny kontrast między prostym i zdawałoby się czystym światem czarnoskórych niewolników, a pełnym ambicji, żądzy i chciwości światem białych. Ten ostatni jest kłębowiskiem głęboko skrywanych grzesznych sekretów i tajemnic. Niewyjaśniona przeszłość nęka białych mieszkańców Cumboto i zatruwa im życie. Jakże inaczej na tym tle wypada codzienna prostota egzystencji czarnoskórych niewolników. Skupieni na ciężkiej pracy, prostych zabawach i radościach dnia codziennego, zdają się zupełnie nie odczuwać tragiczności swojego położenia. Wynika to z tego, że w swojej powieści wenezuelski pisarz stworzył nieco inny obraz hacjendy niż ten, do którego mogliśmy przywyknąć. Jest on o wiele bardziej sielankowy, a zależność niewolników wobec ich białych panów nie jest tutaj w żaden sposób kwestionowana. Mówi o tym jasno Natividad, który odrzuca myśl o ucieczce z hacjendy, ponieważ nie miałby się gdzie podziać oraz nie wiedziałby, co ze sobą zrobić. Wolność go po prostu przeraża. Nie oznacza to jednak, że stosunki w Cumboto układają się zupełnie bezproblemowo, szczególnie jeśli zamieszana w nie jest ślepa siła ludzkiego fatum. Wtedy do prostego i skromnego świata niewolników wkradają się prastare przesądy i wierzenia, w których zbiorowa nienawiść kierowana jest ku winnym ich krzywdy.

To przenikanie się dwóch światów, o którym już wspomniałem przy krótkiej analizie umysłowości postaci głównego narratora powieści, moim zdaniem sięga jednak o wiele głębiej. Sanchez nadaje mu także znaczenie czysto fizyczne, gdyż między białymi a czarnymi postaciami występują wzajemne pożądanie i fascynacja, ale także i duchowe. Zaryzykowałbym stwierdzenie, że pisarz chciał w ten sposób ukazać jakiś element formowania się narodu wenezuelskiego, który łączy w sobie zachodnią naukę i sztukę z żywiołową, afrykańską kulturą czarnoskórych niewolników. Ku takiej interpretacji można z akcji powieści wyciągnąć wiele przesłanek, jak choćby dziki taniec Pascuy do granej przez Federica na fortepianie muzyki Beethovena, czy wreszcie ostatni rozdział powieści, w którym tajemniczy gość w Cumboto („Młody bóg z rdzawego srebra”) gra na tym samym fortepianie bliską czarnoskórym melodię, nawiązującą do murzyńskich bębnów i rytmu tam-tamów. Połączenie europejskiego instrumentu z afrykańską muzyką oddaje właśnie charakter, jakim chciał obdarzyć własny naród autor powieści. Tak też moim zdaniem należy odczytywać finał „Cumboto” i tym też można wyjaśnić wspomniany już nieco sielski obraz życia na hacjendzie. Tylko bowiem tak zaprezentowany obraz mógł dać pozytywne przesłanie w postaci syntezy kultur, z której wzrasta nowy naród, a w mrocznych echach wojny domowej Sanchez ukazuje, co może się stać, gdy w serca wkradnie się nienawiść i zemsta. Aczkolwiek to ostatnie może być już za daleko idącą interpretacją.

Niezależnie od powyższej kwestii, ta mało znana powieść zachwyciła mnie przede wszystkim atmosferą tajemniczości, którą autor umiejętnie realizował przez całą fabułę. Ów tajemniczy kufer, niezwykłości kolonialnej biblioteczki oraz echa wydarzeń z dalekiej przeszłości, skryte w pamięci starej Anity - wszystko to skutecznie pobudza zainteresowanie czytelnika, a pod koniec powieści bezbłędnie układa się w spójną całość. Warto też wspomnieć o precyzyjnych opisach tropikalnej przyrody, w której praca człowieka ukazana jest jako walka z ustawicznie odradzającą się zieloną puszczą. Wszystko to składa się na naprawdę ciekawą i egzotyczną powieść, którą warto przeczytać, szczególnie jeśli szukamy jakiejś odskoczni od naszej europejskiej tematyki.

Skąd się tutaj wzięli? „Cum-boto!” - tak tłumaczyli, wymachując przy tym rękoma i zerkając przerażonymi oczami, co oznaczało, przekręcone z hiszpańskiego, „con botes”, czyli „z łodzi”. Byli to czarnoskórzy zbiegowie z rajskich wysp Morza Karaibskiego, gdzie mieli pracować na plantacjach trzciny cukrowej i innych produktów tropikalnych. Ale nie chcieli. W skryciu budowali...