„– Panowie, dorośli mężczyźni, z zawodu żołnierze, wyżsi oficerowie, politycy, należący do wyżyn grupy rządzącej, nie wiedzieli? Czy Himmler, gdyby żył, też powiedziałby, że nie wiedział? Wykonawcy powołują się na polecenia rozkazodawców, a rozkazodawcy…?”

Wśród wielu dobrych i bardzo dobrych reportaży bez wątpienia są takie, które po prostu trzeba przeczytać. Chociaż zostały wydane już kilkadziesiąt lat temu, nic nie straciły ze swej aktualności. Być może teraz, po upływie czasu, zyskały jeszcze głośniejszą wymowę. Ich przesłanie nadal szokuje i wywołuje poczucie dyskomfortu u czytelników.

Właśnie tak się czułem po lekturze książki Krzysztofa Kąkolewskiego pod tytułem „Co u pana słychać?”. Jej wznowienie ukazało się nakładem wydawnictwa Zysk i S-ka. Po raz pierwszy została ona wydana w 1975 roku.

„Co u pana słychać?” – cóż to za banalne pytanie. Często zadajemy je czysto kurtuazyjnie na początku rozmowy. Wydawać by się mogło, że to zupełnie zwyczajne pytanie nie jest dobrym przyczynkiem do reportażu. Sytuacja ulega jednak diametralnej zmianie, gdy pytanie takie zostaje postawione byłym nazistowskim dygnitarzom wysokiej rangi.

Właśnie takie pytanie zadawał Krzysztof Kąkolewski dziesięciu byłym nazistom. Wykonał bardzo dużo pracy, aby do nich dotrzeć i z nimi porozmawiać. Rozmawiał zaś z prawdziwymi wcieleniami zła: antropologiem wykonującym swoje badania w Auschwitz; pomysłodawcą niemieckiej polityki wobec Słowian; generałem odpowiedzialnym za pacyfikację powstańczej Warszawy; niezwykle brutalnym generałem SS; nazistowskim prokuratorem.

Nie ma słów na potępienie ich zbrodni. Nic nie usprawiedliwia ich postawy podczas wojny. Jednak jeszcze bardziej szokujący jest fakt, że po wojnie nie ponieśli żadnej kary. Powtórzę jeszcze raz: żadnej kary.

Byli odpowiedzialni za eksterminację milionów ludzi. Po wojnie normalnie pracowali – byli adwokatami, wykładowcami akademickimi, zostawali wybierani na burmistrzów. Cieszyli się poważaniem zarówno w Niemczech, jak i w USA.

Na pytania Kąkolewskiego nie znajdowali odpowiedzi. Pomniejszali swoją rolę, wybielali się. Zasłaniali wyrokami niemieckich sądów, które ich uniewinniły. Za nic mieli miliony swoich ofiar. Za nic mieli prawdę. Czy jeszcze można ich nazwać ludźmi?

„Co u pana słychać?” to reportaż, który szokuje, wzbudza naszą złość i bezsilność. Jesteśmy zwyczajnie wkurzeni, że tak wielu byłych nazistów uniknęło kary. Wiedli spokojne i dostatnie życie. Niemal w każdej polskiej miejscowości są pomniki z nazwiskami ich ofiar. Tysiące pomników. Miliony nazwisk.

Bardzo mnie ta książka poruszyła. Bez wątpienia zaliczam ją do tytułów, które należy przeczytać.

Wojciech Sobański