„Żółty krzyż” to przepastna, trzytomowa powieść, jedna z ostatnich w dorobku Andrzeja Struga, programowego pacyfisty i socjalisty. Trudno jest w kilku słowach przybliżyć zawartość ideową tego dzieła, bo temat dotyczy traumatycznego zdarzenia jakim jest wojna (w tym przypadku I wojna światowa) oraz jej wpływu na człowieka. Autor nie ogranicza się do relacji zdarzeń z pola walki - żołnierze stanowią jedynie tło wydarzeń – ale rozciąga swoją analizę na ogół skonfliktowanych społeczeństw i spustoszenie jakie w sferze psychicznej człowieka czyni wojna i takie jej aspekty jak anonimowa śmierć.

Ogólnie rzecz ujmując, to strach wydaje się ramowym tematem „Żółtego krzyża”. Literatura powojenna (mam na myśli II wojnę światową),obfituje w tego rodzaju diagnozy. Fabuła "Żółtego krzyża" obejmuje ostatni rok działań wojennych na zachodnim froncie I wojny światowej. Z dokładnością historyka, lecz bez zapędów kronikarskich i zbędnej dłużyzny, narrator prowadzi nas przez pola bitew odmalowując w sposób niezwykle ekspresjonistyczny przebieg działań wojennych. I tak, zaglądamy do okopów francuskich i niemieckich rozdzielonych zasiekami oraz mozaiką, na którą składają się trupy poległych; do kwater sztabów głównych, gdzie bogowie wojny o papierowych obliczach zachodzą w głowę jak zadać cios, który okazałby się już tym ostatecznym; w końcu trafiamy „na tyły”, czyli do laboratoriów naukowych, gdzie uczeni opracowują formułę broni masowej zagłady, do Paryża, Berlina a także innych miast, będących areną działań szpiegowskich a przede wszystkim miejscem upadku człowieka, bez względu na posiadany przez niego status społeczny czy majątkowy.

Poetyka snu nieraz wprawia nas w zakłopotanie: „Czy to sen? Czy może wszystko dzieje się naprawdę?” Wielokrotnie zadawałem sobie te pytania śledząc perypetie bohaterów. Jest to efektem skwapliwego wykorzystania dramaturgii fabularnej jaką umożliwia sen (czy raczej koszmar),wizje z pogranicza snu i jawy będące nieraz efektem skrajnego fizycznego wyczerpania czy również przywidzenia, którym przychylna jest mgła, mrok czy impulsy świetlne towarzyszące wybuchom, pożarom. Narracja podlega zmiennemu rytmowi, podobnie jak stopień uogólnienia: narrator-operator raz stawia nas obok bohaterów by po chwili zaprezentować plan ogólny.

„Filmowość” jest kolejną cechą „Żółtego krzyża”: co ciekawe, autor dostrzegł potencjalną wartość kina jako narzędzia propagandy i odpowiednio wyeksponował to przekonanie w przebiegu akcji, również poprzez kreację bożyszcza narodów w postaci gwiazdy filmowej, Evy Evard. Wszystkie wspomniane wyżej zabiegi nie stanowią celu samego w sobie – są one wykładnikiem kondycji psychicznej i moralnej bohaterów. Śmierć, strach, zagubienie prowadzące do szaleństwa, chęć ucieczki, wyzbycie się hamulców moralnych, apatia, nieufność: to stany następujące po sobie w najróżniejszych konfiguracjach. Wielu bohaterów, jak choćby Helm, Rita, Eva, bez powodzenia próbują oszukać samych siebie, ułożyć swoją rzeczywistość z nie pasujących do siebie elementów. Jak można się z tego wyrwać jeśli w ogóle jest to możliwe? Kogo obwiniać i gdzie szukać sprawiedliwości? Winnych nie ma, są tylko przegrani. A przegrana staje się udziałem wszystkich.

Wracając do tytułu, nie sposób nie wspomnieć o nowatorstwie w postaci podjęcia wątku broni masowego rażenia (iperyt czyli żółty krzyż) i kwestii odpowiedzialności moralnej uczonych za jej wynalezienie, nad którą refleksja zostanie rozwinięta w literaturze powstałej po II wojnie światowej.

„Żółty krzyż” to przepastna, trzytomowa powieść, jedna z ostatnich w dorobku Andrzeja Struga, programowego pacyfisty i socjalisty. Trudno jest w kilku słowach przybliżyć zawartość ideową tego dzieła, bo temat dotyczy traumatycznego zdarzenia jakim jest wojna (w tym przypadku I wojna światowa) oraz jej wpływu na człowieka. Autor nie ogranicza się do relacji zdarzeń z pola...