W pięćdziesiąt lat po kataklizmie, najnowsze dzieje Żydów polskich nadal budzą namiętne spory historyków. Holokaust w Polsce i cała historia stosunków polsko-żydowskich nadal są polem bitwy, na którym ścierają się trzy różne i niekiedy drastycznie sprzeczne zbiorowe pamięci: pamięć Żydów, pamięć Polaków i pamięć Zachodu.

Długi cień Holocaustu pada zarówno na przeszłość, jak i na przyszłość. Nasza wiedza o przedwojennej polsko-żydowskiej przeszłości została obciążona działającą wstecz świadomością tego, co stanowiło akord końcowy. Niektórzy potomkowie wschodnioeuropejskich Żydów mają skłonność do idealizowania zniszczonego świata swych rodziców i dziadków. Inni widzą całą polską przeszłość w ciemnych barwach i uważają ją jedynie za preludium i zapowiedź katastrofy.

Jeśli obedrzemy tę przeszłość z jej różnorodności, pozbawimy się szalenie interesującego dziedzictwa oraz bogatego źródła wiedzy i samowiedzy. Bądź co bądź, przez sześćset lat Polska była jednym z najważniejszych na świecie ośrodków żydowskiego życia.