Piłsudski o sobie

„Moje pierwsze boje” to napisana podczas pobytu w więzieniu (lub internowaniu, jak wolą niektórzy) w twierdzy w Magdeburgu. Pisząc ją, Piłsudski oparł się o trzy bitwy stoczone przez legionową brygadę. Książka ta w porównaniu z, również napisanym przez niego, „Rokiem 1920”, o której to rozprawie za moment, jest raczej autobiograficznym wspomnieniem. Wojenna taktyka (Komendant był w tej sferze dyletantem) ustępuje miejsca pozawojskowym aspektom: nastrojom wśród legionowych towarzyszy, relacjom z oddziałami innych narodowości, których w C.K. wojsku nie brakowało. Piłsudski pisze, jak to on, w pierwszej osobie, choć swoją „sprawczość” trzyma jeszcze na wodzy.

„Rok 1920” pisany po wojnie polsko-bolszewickiej, stanowi niejako odpowiedź na spisane i wydane po polsku wykłady Michaiła Tuchaczewskiego – jednego z dowódców Armii Czerwonej podczas wojny z Polską. Zresztą tak też została ta książka wydana: zaczyna się od polskiego tłumaczenia Tuchaczewskiego, a drugą jej część stanowi odpowiedź Marszałka. Tu więcej jest taktyki, map i planów ruchów wojsk, również oczywiście pisanych w pierwszej osobie:

Fragmenty te świadczyć mogą o wielu cechach Piłsudskiego, na pewno jednak nie o zbytniej skromności. Całość jego mniej lub bardziej oderwanych pism opublikowana została już w latach 30. w specjalnym, oficjalnym zbiorze przez Instytut Józefa Piłsudskiego.

Sieroszewski i Nowaczyński – różne punkty widzenia

Wacław Sieroszewski – znający zarówno Józefa, jak i jego brata Bronisława, zesłaniec i, jednocześnie, jak wielu skazanych na pobyt w tajdze, badacz Syberii – napisał, w dość przesłodzonym i pompatycznym stylu, biografię Komendanta. Miał prawo go tytułować w ten sposób, był bowiem legionowym żołnierzem. To właśnie z biografii Sieroszewskiego pochodzi słynny cytat, który później stał się sam tytułem książki: „Jak kamienie przez Boga rzucone na szaniec…”, w którym mowa o oddających życie żołnierzach Pierwszej Brygady. Książka Sieroszewskiego kończy się na roku 1915 zdaniem o Piłsudskim: „(...) uważam, że wizerunek jego jest już dość wyraźny, a wykończą go do reszty przyszłe jego czyny…”.

Z tymi „przyszłymi czynami” bywało różnie, a z ich krytyką należało być ostrożnym. Złośliwy pamflecista, sympatyzujący z narodowcami Adolf Nowaczyński zebrał na przykład co „mocniejsze” wypowiedzi Marszałka w tekście „Złote myśli Józefa Piłsudskiego”, co przypłacił solidnym pobiciem, w wyniku którego stracił oko.

Biografie kanoniczne

Nie sposób wymienić wszystkich biografii Józefa Piłsudskiego pisanych przez historyków z zawodu lub z zamiłowania. Cokolwiek ktokolwiek na temat Marszałka sądzi, nie będzie mógł podważyć faktu, że była to postać mająca fundamentalny wpływ na powstawanie państwa polskiego po latach zaborów. Stąd nie dziwi liczba tomów, jakie mu poświęcono. Po 1945 publikacje ukazywały się rzadko – pierwsze w Polsce, w zasadzie dopiero w latach 80. XX wieku. Klasyczną pozycją są Andrzeja Garlickiego „Józef Piłsudski 1867 – 1935” oraz „Józef Piłsudski. Legendy i fakty” Darii i Tomasza Nałęczów.

Profesor Garlicki stwierdził, że „historyk musi umieć znaleźć klucz, a może, w liczbie mnogiej, klucze, do przeszłości”... Trzeba przyznać, że w swoim potężnym dziele otwiera wiele drzwi, za którymi znajduje ogromną liczbę faktów z życia bohatera swojej biografii. Pisze o nich stylem bliższym książkom popularnonaukowym niż naukowym rozprawom, dokumentując wszystko potężną biografią. Daria i Tomasz Nałęczowie konfrontują z kolei biografię Piłsudskiego z wypowiedziami jemu współczesnych.

Jeśli mowa o biografiach „kanonicznych”, koniecznie należy wspomnieć o trzytomowym „Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego” Wacława Jędrzejewicza, który w swoim dziele opisał bardzo detalicznie nieomal każdy dzień życia Piłsudskiego.

Hagiografia czy paszkwil – szukanie równowagi

Biografie Piłsudskiego czy może w ogóle książki o Marszałku można ustawić na czymś w rodzaju osi. Jeden jej koniec to spojrzenie na Józefa Piłsudskiego z perspektywy klęcznika, pod hasłem: świętością narodową jest i basta. Drugi to z kolei odsądzanie Marszałka od czci i wiary, nie tyle demitologizacja, co biograficzne auto da fé. Po jednej stronie, tej przechylonej ku hagiografiom, plasuje się biografia Włodzimierza Sulei, zatytułowana po prostu „Józef Piłsudski”, z drugiej strony zaś znajdują się książki silnie związanych z Narodową Demokracją (co w kontekście fundamentalnego sporu między Dmowskim i Piłsudskim ciągnącego się przez całe życie obu panów nie powinno nikogo dziwić) – Jędrzeja Giertycha czy Tomasza Ciołkowskiego.

Ten ostatni opublikował nawet dwie pozycje. „Józef Piłsudski. Sfałszowana biografia”, której tezą jest stwierdzenie, iż praktycznie cały oficjalny życiorys Komendanta jest wielkim instytucjonalnym fałszerstwem. Druga książka rozprawiająca się z oficjalną biografią Piłsudskiego dość ostro to: „Józef Piłsudski. Bez retuszu”. Trudno się przy lekturze pozbyć wrażenia, że autor tak bardzo zapędził się w „odbrązawianiu” postaci, że niezauważenie dla siebie minął granicę, za którą znajduje się już tylko obrzucanie błotem. Niemniej obie książki wpisują się w narrację, która w kręgach mniej lub bardziej związanych z Narodową Demokracją stała się popularna jeszcze za życia Komendanta (choćby wspominany wcześniej Nowaczyński).

Postać kontrowersyjna, ale bardzo interesująca

Taki obraz wyłania się z ostatniej grupy książek traktujących o Marszałku. Bohdan Urbanikowski w tomie: „Józef Piłsudski. Marzyciel i strateg” mieści się raczej po „hagiograficznej” stronie wspominanej wyżej osi. Urbanikowski próbuje rozprawiać się z mitologizowaniem postaci Marszałka, maluje dosyć obiektywny obraz Drugiej Rzeczypospolitej, stara się umieszczać bohatera książki w historycznym i obyczajowym kontekście, które opisuje lekkim piórem; pierwszą część książki poświęconą głównie Piłsudskiemu tytułuje nawet: „Korekta mitów”. Jednak najbardziej kontrowersyjny czas, kiedy po zamachu w maju 1926 Komendant, wziął „pod rozkazy” całą Polskę wprowadzając de facto dyktaturę, Urbanikowski traktuje z lekko wstydliwą pobieżnością.

Michał Wójcik w „Terroryście” przeprowadza nawet „wywiad” z Marszałkiem, wykonując gigantyczną researcherską pracę i analizując wszystkie znane publicznie wypowiedzi swojego „rozmówcy”. Odpowiedziami na pytania Wójcika są autentyczne cytaty z Piłsudskiego. Trzeba przyznać, że nawet wtedy, kiedy Komendant odpowiada nie wprost, nie czyta się tego jakoś inaczej, niż odpowiedzi współczesnych polityków, którym dziennikarskie pytania często zdarza się przecież po prostu ignorować.

O Piłsudskim piszą nie tylko Polacy. Ciekawą próbę zmierzenia się z tą postacią podjął Amerykanin – Peter Hetherington. Nie historyk, a … geolog, zajmujący się na co dzień poszukiwaniami ropy w Teksasie, napisał „Niezłomnego” – jak twierdzi biografię obiektywną, bo pisaną „z zewnętrznego punktu widzenia”. Ten punkt widzenia w jakiś sposób określa też odbiorcę, gdyż ta przetłumaczona też na polski książka stara się przybliżyć zagranicznemu czytelnikowi podstawy historii naszego kraju. Brakuje tu może aż tak szerokiej perspektywy, jaką możemy znaleźć w traktujących o Polsce książkach Normana Daviesa (historyka, nie geologa i Brytyjczyka, nie Amerykanina). „Niezłomny” jest jednak na pewno biografią wartą wspomnienia.

„Piłsudski. Portret przewrotny” to z kolei tom autorstwa Macieja Gablankowskiego. Tak, jak dobry malarz potrafi stworzyć portret, w którym znajdziemy najważniejsze cechy portretowanego, nie gubiąc przy tym własnego malarskiego stylu, tak Maciej Gablankowski portretuje Marszałka. Pisze uczciwie, książka ta nie jest z pewnością laurką wystawianą Piłsudskiemu. Autor nie owija w bawełnę, odsłania mroczne fakty z życia Komendanta, pokazuje, jak bezpardonowo potrafił rozprawiać się z przeciwnikami. Z drugiej strony wyglądający ze stron „Portretu przewrotnego” bohater czasami budzi wręcz współczucie, a kiedy indziej podziw, przede wszystkim swoją determinacją w dążeniu do celu. W tej książce wydaje się najbardziej ludzkim, miotanym emocjami (także pogardą dla rodaków!), ze wszystkich biografii, w jakich został przedstawiony.

Biografii Piłsudskiego powstało bardzo wiele, książek, które w różny sposób ukazują poszczególne wątki z jego życia jeszcze więcej. Autorzy i czytelnicy miotają się od odsądzania go od czci i wiary po niemal bałwochwalczy zachwyt. Jednego można być pewnym – jest dla biografów w dalszym ciągu postacią zagadkową i chyba nigdy nie będzie można pozwolić sobie na stuprocentowo jednoznaczną ocenę jego życia.