Dzisiaj, 12 marca, a więc dwa dni przed Dniem Liczby Pi, przypada ogólnopolski Dzień Matematyki. Swięto to na świecie zostało zapoczątkowane w 2007 roku przez międzynarodową organizację „World Education Games”; w Polsce obchodzimy go z inicjatywy Stowarzyszenia Doskonalenia i Rozwoju 4improve.

Wśród polecanych przez nas publikacji nie będzie ani szkolnych podręczników, ani zbiorów zadań z „I ty zo5taniesz Pitagorasem” na czele. Matematyka i pokrewne jej dziedziny, jak choćby wywodząca się z niej kryptografia, są bohaterami wielu książek. Znajdziemy ją w biografiach, kryminałach, powieściach historycznych, nawet w książce dotyczącej piłki nożnej. A także w literaturze pięknej, jak w opublikowanej przez wydawnictwo Tajfuny powieści, od której zaczniemy niniejsze zestawienie.

8 książek o matematyce

„Ukochane równanie profesora”, Yōko Ogawa (wyd. Tajfuny)

Tajfuny specjalizują się w wydawaniu literatury wschodniej Azji, a Yōko Ogawa to japońska pisarka, laureatka wielu nagród literackich.
Jej „Ukochane równanie profesora” opowada o wybitnym matematyku. Pewnego dnia w progu jego domu pojawia się nowa gosposia z synem, od tej pory nazywanym pieszczotliwie Pierwiastkiem. Wspólne życie pokaże, że znacznie łatwiej napisać skomplikowane równanie, niż zbudować więź z drugim człowiekiem. Językiem, który pozwoli im zbudować namiastkę rodziny, stają się matematyka i baseball. Ale swoją relację będą musieli odbudowywać co osiemdziesiąt minut...
Na podstawie książki Yōko Ogawy reżyser Takashi Koizumi nakręcił film „The Professor's Beloved Equation”.

„Pi. Biografia najbardziej tajemniczej liczby na świecie”, Ingmar Lehmann, Alfred Posamentier (wyd. Prószyński i S-ka)

Wydaje się, że matematyka, jako nauka ścisła, nie powinna mieć żadnych tajemnic. Ale czy tak jest na pewno? Ignmar Lehmann i Alfres Posamentier określają liczbę Pi jako najbardziej tajemniczą liczbę na świecie i przedstawiają jej biografię, a także pokazują, jakie znaczenie ma ta wynosząca niewiele ponad 3 liczba niewymierna. I że jej zastosowanie nie ogranicza się tylko do wzoru na pole i obwód koła.

Liczba π jest czymś znacznie więcej niż tylko jedną ze stałych matematycznych – to klucz do świata tajemnic, które fascynowały matematyków od starożytności po dzień dzisiejszy. Liczba π stanowiła zagadkę dla całych pokoleń uczonych, którzy próbowali ją zdefiniować, ustalić jej wartość i wyjaśnić, dlaczego pojawia się w zaskakujący sposób w tak wielu różnych dziedzinach.
Nie bez powodu zainteresowanie liczbą π urosło niemal do kultu, którego przejawami są niezliczone dyskusje i publikacje, światowy ranking osób, które zapamiętały najwięcej cyfr rozwinięcia π, a także obchodzony już w te niedzielę, 14 marca, Dzień Liczby π.

„Piłkomatyka. Matematyczne piękno futbolu”, David Sumpter (wyd. Copernicus Center Press)

Powszechnie uważa się, że piłka nożna jest jednym z najmniej wyliczalnych sportów. Z racji swojej nieprzewidywalności i padających w niej niskich wyników, aby zwyciężyć w meczu wystarczy niekiedy błysk geniuszu pojedynczego piłkarza. Inaczej jest w przypadku koszykówki i siatkówki, w której statystyki i wyliczenia są ważnym elementem analizy już od dziesięcioleci, a widok mozolnie zliczającego procent dobrych zagrywek asystenta trenera nie jest niczym zaskakującym.
David Sumpter w książce „Piłkomatyka” przekonuje, że również futbol jest pełen matematycznych równań i geometrycznych kształtów. Statystyki, ligowe tabele i modele prawdopodobieństwa, taktyka... Matematyka jest wszędzie! Sam autor jest zresztą praktykiem w obu dziedzinach; oprócz profesury z matematyki stosowanej, Sumpter jest również trenerem pracującym z dziećmi i młodzieżą. A nade wszystko – pasjonatem piłki nożnej.

„Broń matematycznej zagłady”, Cathy O’Neil (Wydawnictwo Naukowe PWN)

Danych jest po prostu za dużo. Bo kiedy na świecie żyje ponad 7 mld osób, osobne rozpatrzenie każdego wniosku kredytowego czy aplikacji na studia jest po prostu niemożliwe. Na szczęście firmy mają do dyspozycji big data – algorytmy i modele matematyczne, których zadaniem jest przetwarzanie ogromnej liczby danych. Ich moc obliczeniowa pozwala przetworzyć o wiele więcej informacji niż standardowe procedury. Przede wszystkim są jednak niezależne i wolne od uprzedzeń i wykonują tylko jedno zdanie: wskazać poprawny, obiektywny i właściwy wynik.

To idealny obraz. Problem polega na tym, że podobne algorytmy pisane są przez ludzi, a ci bardzo rzadko bywają obiektywni. W konsekwencji zaprojektowane przez nich narzędzia zamiast opisywać świat, kreują rzeczywistość zgodnie z tym, w co wierzy ich stwórca. To właśnie Broń Matematycznej Zagłady – Beemzet – ten szczególny rodzaj algorytmu, który działa poza prawem i zasięgiem naszego wzroku. Mechanizmy, o których pisze Cathy O’Neil, nie tylko przemycają szereg uprzedzeń i dyskryminujących czynników, ale przede wszystkim wykorzystują ludzkie słabości. Z ich powodu parabanki pogrążają ubogich i zdesperowanych, a słabo wykształceni kończą na uczelniach, których dyplomy nie mają żadnej wartości.

O’Neil, matematyczka i weteranka kryzysu finansowego z Wall Street, podąża tropem przegranych i skrzywdzonych, odkrywając kolejne Beemzety wszędzie: na uczelniach i w szkołach, w sieciowych restauracjach, służbie zdrowia, internetowych agencjach reklamowych, bankach, towarzystwach ubezpieczeniowych, policji, mediach społecznościowych czy podczas kampanii wyborczych.

„Statystycznie rzecz biorąc, czyli ile trzeba zjeść czekolady, żeby dostać Nobla?”, Janina Bąk (wydawnictwo W.A.B)

Książka o matematyce, która osiąga wysokie wyniki sprzedaży? Ależ to możliwe! Lektura „Statystycznie rzecz biorąc” przyprawia o ból przepony (ze śmiechu. Nie trzeba od razu biec do lekarza). No i nawet można zrozumieć o co w niej (statystyce) chodzi. Wszystko dzięki Janinie Bąk, pandze biznesu, komendancie komedii, charyzmatycznej liderce ortodoksyjnej grupy #DrużynaJanina.

Ile trzeba zjeść czekolady, by dostać Nobla? Dlaczego koń i szop pracz nigdy nie dostali doktoratu? Czy język angielski powoduje zawały serca, a masło przedłuża życie? Czego statystyka nauczyła się od martwego łososia? A przede wszystkim: czy naukowcy są jak żony i nigdy się nie mylą? Dzięki setkom ciekawostek zobaczycie, że statystyka potrafi zmierzyć wszystko i – wbrew pozorom – przydaje się do wszystkiego. Pozwala nawet oszacować matematyczny wzór na miłość!

„Kod Leonarda da Vinci”, Dan Brown (wyd. Sonia Draga)

Również i tej książki nie mogło na naszej liście zabraknąć. Sensacyjny thriller Dana Browna, który został sprzedany w nakładzie ponad 80 milionów egzemplarzy na całym świecie, to zarazem drugi tym cyklu kryminalnego o Robercie Langdonie. Powieść Browna na ekran filmowy przeniósł reżyser Ron Howard; w rolę Langdona wcielił się Tom Hanks.

Matematyka w „Kodzie...” ujawnia się pod postacią szyfrów i kodów. Zamordowany kustosz muzeum przed śmiercią zostawia zaszyfrowaną wiadomość, a jego ciało jest jednym z elementów łamigłówki. Aby ją rozwiązać, a zarazem wyjaśnić sprawę morderstwa, potrzebna jest wiedza kryptograficzna i z zakresu szyfrów liczbowych.

„XYZ. Prawdziwa historia złamania szyfru Enigmy”, Dermot Turing (wyd. Rebis)

Skoro już doszliśmy do tematyki kryptograficznej, nie sposób nie wspomnieć o Enigmie, niemieckiej maszynie szyfrującej, której rozkodowanie, nie byłoby możliwe bez pomocy polskich matematyków. „XYZ. Prawdziwa historia złamania szyfru Enigmy” to książka napisana przez Dermota Turinga, czyli siostrzeńca Alana Turinga: matematyka, kryptologa, twórcy koncepcji tzw. Maszyn Turinga, i jednego z ojców założycieli informatyki, a w czasie wojny – autora Bomby Turinga, która umożliwiła rozszyfrowanie Enigmy.

Gdy pod koniec 1932 roku oficer francuskiego wywiadu fotografował w łazience belgijskiego hotelu wykradzione instrukcje Enigmy, nie wiedział, że już kilka tygodni później polscy matematycy będą odczytywali tajne depesze III Rzeszy. I że położą fundament pod przyszłą działalność ośrodka Bletchley Park oraz oznaczoną kryptonimem „X, Y, Z” współpracę Francji, Wielkiej Brytanii i Polski.

„X, Y, Z” pokazuje, jak wywiady państw alianckich współdziałały przy złamaniu szyfrów Enigmy, jak pod nosem Niemców polscy kryptoanalitycy kontynuowali swą pracę na terenach kontrolowanych przez rząd Vichy, a potem w Wielkiej Brytanii, i jak później wspierali tajne służby Jego Królewskiej Mości, przyglądając się pierwszym krokom Związku Radzieckiego w zimnej wojnie.

„Szmery”, Piotr Bojarski (wyd. Czwarta Strona)

Historia powiązana z maszyną Enigma pojawia się również w książce Piotra Bojarskiego. Jego retro-kryminał „Szmery” opowiada o zniknięciu w tajemniczych okolicznościach z jednego z gabinetów Wydziału Matematyki i Fizyki Uniwersytetu Poznańskiego profesora matematyki i kryptologa Zdzisława Krygowskiego, późniejszego inicjatora badań kryptologicznych nad Enigmą. Wśród jego uczniów było trzech Polaków  pracujących w Biurze Szyfrów, którym udało się po raz pierwszy rozkodować wiadomość przesłaną za pomocą Enigmy – Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski.

Książka „Szmery” to siódmy tom cyklu przygód poznańskiego komisarza policja, Zbigniewa Kaczmarka.

„Twierdza szyfrów”, Bogusław Wołoszański (wyd. Wołoszański)

Szyfry są lejtomotywem książki przygodowo-historycznej Bogusława Wołoszańskiego. Znany z cykly „Sensacje XX wieku” dziennikarz telewizyjny, pisarz i popularyzator historii stworzył opartą na faktach opowieść o młodym naukowcu Hugo Jorgu.

Akcja toczy się w styczniu 1945 roku. Z ośrodka kryptologicznego, jaki Niemcy założyli w Jeleniej Górze, przenosząc tam z bombardowanego Berlina tajny oddział Pers „Z”, młody naukowiec Hugo Jorg zostaje oddelegowany do zamku Czocha, miejsca osłoniętego największą tajemnicą w Rzeszy. Niemcy umieścili w zamku zespół naukowców i urządzenie, które potrafi odczytywać radzieckie szyfry jednorazowe. Stało się to możliwe w wyniku nieprzestrzegania przez radzieckich szyfrantów podstawowej zasady jednorazowego użycia tych szyfrów. Czy Niemcy uzyskają dostęp do największych tajemnic..?

Na podstawie powieści Wołoszańskiego Telewizja Polska stworzyła trzynastoodcinkowy serial telewizyjny.

„Genialni. Lwowska szkoła matematyczna”, Mariusz Urbanek (Wydawnictwo Iskry)

Stefan Banach, Hugo Steinhaus, Stanisław Ulam, Stanisław Mazur, Antoni Łomnicki i wielu innych uczonych tworzyło w latach międzywojennych tzw. lwowską szkołę matematyczną. Współpracując ze sobą, bądź rywalizując, przeciwstawiając matematykom z Warszawy i Krakowa, dokonali wielu odkryć, zdobyli sławę, zaszczyty i zrobili międzynarodowe kariery wykładowców, a Ulam został współtwórcą pierwszej bomby atomowej. Urbanek opisuje ich burzliwe losy, osiągnięcia, kariery naukowe i pozanaukowe; dramatyczne dzieje kończące się w wielu przypadkach śmiercią od kul hitlerowskich okupantów. Tłem dla biograficznej opowieści o genialnych matematykach, jest zmieniające się życie polityczne i kulturalne Polski w czasie dwudziestolecia międzywojennego, w trakcie II wojny światowej i po jej zakończeniu.

Jakie książki dodalibyście do naszego zestawienia? Koniecznie napiszcie w komentarzu!

[aj]