Anna Sucheni-Grabowska

Lata 50. I 60. XVI wieku były kluczowe dla kształtowania stosunków na społecznej ,,górze” Korony Polskiej oraz jej urządzenia ustrojowego. Nie sposób nie dostrzec prawdziwej reformy mentalnej, polegającej na przełamywaniu oporów monarchów z rodu jagiellońskiego, tradycyjnie preferujących współpracę z elitą dworską kosztem działania w komitywie ze szlachtą, której pozycję trzeba było teraz brać pod uwagę. To właśnie w tym czasie trzeba było odpowiedzieć na pytanie, jaka jest właściwa rola izby poselskiej, a jakie prerogatywy przynależne są senatowi, więc ciału zdecydowanie bliższemu monarsze. Jest to także podsumowanie procesu kształtowania się powszechnego dziś pojęcia, że urząd to nie tylko godność, co zakładało, że piastujący go człowiek musi spełniać pewne wymogi, jak obecność na miejscu, dotyczącym jego kompetencji (,,osiadłość doskonała, a nie zmyślona”),zakaz kumulowania funkcji, których obszary działania się wzajemnie wykluczają, lub są niemożliwe logistycznie i czasowo do spełniania w tym samym czasie (,,incompatibilitas”). Wreszcie przeprowadzenie wielkiej lustracji w 1564, mającej na celu stwierdzenie ważności nadanych przywilejów i egzempcji (która to lustracja nie objęła jednak dóbr duchownych). Nie mniej miejsca poświęciła autorka omówieniu walki egzekucjonistów o unifikację prawno-ustrojową oraz monetarną Prus Królewskich i Wielkiego Księstwa Litewskiego z Koroną. Domagano się także wyjęcia spod jurysdykcji sądów duchownych protestantów. Wszystkie te działania bowiem osadzone były w dobie reformacji i narastających w ościennych państwach tendencji absolutystycznych, a w związku z tym podważaniem uniwersalizmu prawa kościelnego, ale i przywilejów stanowych przy zyskujących moc bezpośrednim deklaracjom woli monarszej. Tymczasem w Polsce otwarcie zarzucano edyktom królewskim brak waloru prawnego! Książka w rzetelny i przystępny sposób przedstawia skomplikowane zagadnienia ustrojowe związane z działalnością ruchu egzekucyjnego. Poszczególne rozdziały omawiają rozwiązania ustrojowe wdrożone za sprawą ruchu w poszczególnych obszarach polityki państwa (unia z Litwą, polityka wyznaniowa, urzędy, kwestia dzierżaw i zastawów ziem). Ostatnie strony publikacji prezentują w streszczonej formie skutki reform. Na końcu tekstu zamieszczono bibliografię. Format zeszytu sprawia, że czas czytania znacznie się wydłuża, jednak co do treści nie mam zastrzeżeń.