Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Florczak na początku 1947 roku napisał głośny artykuł "Lustro błędu" ("Wiadomości" londyńskie),w którym próbował przeciwstawić się przekształcaniu Powstania Warszawskiego w mit, w poezję, w sens. "Czy rzeczywiście pozytywnym wyrazem naszej narodowej istoty była impreza w rodzaju powstania? Czy nie jest przestępstwem wielbić społeczeństwo, które zorganizowało tę zbiórkę trupów, katastrof i krzywd niemożliwych do spłacenia? Społeczeństwo, dla którego sprawdzianem życia jest śmiertelna masówka..." Malarze (Florczak był malarzem) spędzają nad obrazem godziny, dni i tygodnie. Stają się częścią swego dzieła. Są z nim tak zżyci, że mogą nie zauważyć ewidentnych usterek kompozycji. Spojrzenie na swoje dzieło w lustrze pozwala im widzieć obraz na nowo, cudzymi oczyma, i zauważyć te ewidentne usterki. [Dziękuję Beata Wąsowska za potwierdzenie, że faktycznie istnieje taka technika] W "Autoportrecie z rubinem" autor próbuje patrzeć w takim lustrze nie na Niemców, nie na walkę, nie na politykę, tylko na siebie i na swoich kolegów powstańców. Nie widzi wielkości, widzi ludzi. Nie widzi tego "rubinu", widzi popiół. Większa część książki poświęcona jest pierwszym dniom Powstania, czytam w niej niesamowity obraz nastawienia psychicznego młodych ludzi, żołnierzy, ale także "cywilnych warszawiaków", dla których wybuch Powstania jest jakby spełnieniem życiowego powołania, wręcz szczęściem jak pójście do ślubu. Rozumiem poświęcenie dla ojczyzny, kiedy ta jest potrzebie, ale tu w nastawieniu widzę coś niezdrowego. Ta książka to jest wielka historia widziana z przez małego człowieka. Ale czy ten człowiek faktycznie jest taki mały? A czy ta historia taka wielka? Nie jest to wiekopomne dzieło ale to co lubię - opis od strony żywego uczestnika. Książka wydana w 1958 roku, już po Październiku ale jednak w okresie tzw. "komunizmu". Zaledwie w dwóch czy trzech miejscach są akapity będące obowiązkowym trybutem, czyli "wspaniali żołnierze, paskudne dowództwo". Akapity te wyraźnie się odróżniają od reszty tekstu, co zresztą nie znaczy, że Florczak rzeczywiście tak nie myślał, ale krytyka dowództwa nie jest tematem tej książki. Niestety, poglądy Florczaka chyba przegrały, albo chwilowo przegrywają. I dlatego końcówka jego "Lustra błędu" wygląda na proroczą: "Mamy znowuż wizje, sztandary i trąby. Idziemy, a szyk sprawują wojskowi i literaci. I umówiliśmy się, że Polska nie będzie dla nas ani domem, ani instytucją, ani obowiązkiem, tylko raz na zawsze będzie melodramatem."