Wojciech Józef Burszta

Przerażająca i przygnębiająca pozycja. Książka, która tratuje narodowe mity i obraca w proch i pył narodową dumę i samozadowolenie z postawy Polaków wobec Żydów w czasie drugiej wojny światowej. Autorzy udowadniają, że Sprawiedliwi wśród Narodów Świata byli nielicznymi, samotnymi wyspami w morzu obojętności, a także wrogości i okrucieństwa wobec tych, którzy szukali na polskiej wsi ocalenia przed Zagładą. A było takich wielu, bardzo wielu. "Zarys krajobrazu..." to praca naukowa, pełna odniesień do źródeł, cytatów z tychże źródeł, a także wyjaśnień i zastrzeżeń metodologicznych. Poszczególne rozdziały łączy tematyka, ale mogłyby również stanowić samodzielną całość. Pierwszy rozdział o kulturze chłopskiej polecam wyłącznie bardzo zaprawionym w bojach z literaturą naukową socjologom i kulturoznawcom. Pozostali czytelnicy niewiele stracą, omijając tę część. Również drugi rozdział (o stosunku polskiej konspiracji do Żydów i Zagłady) może zniechęcać. Wydaje się, że materiały źródłowe przytłoczyły autora, tekst jest rozwlekły i chaotyczny. Zabrakło uporządkowania zdobytej wiedzy i przejrzystej syntezy. Pozostałe części są już pozbawione tych słabości. Autorzy przekazują wiedzę zdobytą w trakcie gruntownych badań o stosunku do Żydów i traktowaniu Żydów przez kolejno: polskie oddziały partyzanckie (związane z różnymi siłami politycznymi),polską policję granatową, polską ochotniczą straż pożarną, polskich przedstawicieli władz gminnych i wiejskich i - w końcu - zwykłych mieszkańców wsi. Wiele miejsca poświęcono Sprawiedliwym wśród Narodów Świata, którzy ratowali Żydów przez Zagładą na terenach wiejskich - ich charakterystyce, motywacji, pozycji w społeczności wiejskiej i stosunku tejże społeczności wobec Sprawiedliwych. Ta lektura zadaje ból. Ale przecież "prawda was wyzwoli", czyż nie?