Wyjątkowo zaliczyłam najpierw film, potem książkę. Brytyjska do szpiku kości ekranizacja „Tajemnice Joan”, z oscarową Judi Dench i Sophie Cookson w rolach głównych, okazała się może nie porywającym, ale bardzo dobrym filmem pod względem rzemiosła artystycznego, oddającym wiernie realia czasów wojennych. A jak z pierwowzorem filmu, powieścią autorstwa Jennie Rooney o tym samym tytule? Na początku wypada zaznaczyć, że jestem mile zaskoczona tym, że książka została bardzo wiernie przeniesiona na srebrny ekran, a więcej o niej samej już uprzejmie donoszę.

Powieść jest inspirowana życiem Melity Norwood, zdemaskowanej w wieku 87 lat, w 1999 roku, jako najdłużej działający szpieg KGB, i Ursuli Beurton – jej agentki prowadzącej. Opiera się na prawdziwych wydarzeniach – Tube Alloys istniało naprawdę, Cavendish Laboratories w Cambridge także. Wciągająca fabuła zbudowana została na prostej historii. Joan Stanley, kochająca babcia i matka w podeszłym wieku, niegdyś bibliotekarka, zostaje wezwana przez panią i pana w smutnych garniturach z MI5 na przesłuchanie w sprawie zdrady stanu i państwa brytyjskiego. Przewracając stronice, śledzimy notatki z operacyjnych działań wywiadu – kolejne godziny wyczerpującego przesłuchania starszej pani. Joan stara się trzymać nerwy na wodzy i chronić swojego ukochanego, adoptowanego syna – wziętego adwokata królewskiego – przed prawdą, której ten niekoniecznie chce usłyszeć i zrozumieć. Joan, odpowiadając na pytania agentów, czyni osobistą spowiedź z własnej młodości.

Przenosimy się w czasie do 1937 roku, gdy komunizm i rewolucja marksistowska jawią się jako nowinki i sposoby na wszelkie bolączki świata przemian po przerażającej pierwszej wojnie światowej i dotkliwej recesji w Niemczech. Kobietom dopiero pozwala się studiować nauki ścisłe i zdobywać certyfikaty, bo jeszcze nie dyplomy. Młoda Joan, której ukochany ojciec wpoił w domu zasadę „Od każdego według zdolności”, po początkowych oporach poznaje smak wielkiego świata – studenckich całonocnych debat i zebrań filmowych młodych komunistów, zakończonych dansingami i protestami na ulicach. Poznaje ekstrawagancką i pewną siebie, charyzmatyczną Sonię – rosyjską Żydówkę, i za jej sprawą przystojnego i stanowczego Leo Galicza – kuzyna tejże. To była burzliwa miłość od pierwszego wejrzenia dla Joan. Jednak gdy lata uniwersyteckie dobiegają końca i zawierucha drugiej wojny światowej się nasila, lojalność wobec Soni i Leo zostaje wystawiona na wiele ciężkich prób.

Wpływy Leo stanowią o podjęciu przez Joan zatrudnienia w charakterze asystentki dyrektora w Ośrodku Badań nad Metalami. Zadania Joan to pisanie na maszynie, kopiowanie dokumentów. Jednak z czasem, gdy zauroczony nią profesor Max Davis odkrywa, że oprócz pięknej buzi, Jo-Jo dysponuje też pięknym umysłem, zaczyna ona również uczestniczyć w intensywnych badaniach nad wzbogacaniem uranu. W skrócie, nad tworzeniem bomby atomowej. Joan poznaje nawet Churchilla i znajduje się w samym centrum dziejowych wydarzeń. Doprowadzają one do wyjazdu do Kanady przy okazji zacieśniania amerykańsko-brytyjskiej współpracy naukowej, której celem jest odstraszenie i wyprzedzenie zarówno Niemców, jak i Rosjan w konstruowaniu superbomby. Główna bohaterka po dość długim czasie i namowach Leo zaczyna rozumieć, że posiada wyjątkową pozycję, która mogłaby pozwolić na rozpowszechnienie wiedzy o badaniach nad bronią jądrową. Dzięki temu mogłaby przywrócić światową sprawiedliwość. W końcu Joan, wstrząśnięta tragedią Hiroszimy i Nagasaki, decyduje się szpiegować dla Rosjan i dostarczać im – za pośrednictwem Soni – materiały z laboratorium.

Po przeszło 80 latach łatwo oceniać ówcześnie żyjących, bo wiemy kim ostatecznie był Stalin, że zginęło 27 milionów ludzi w wyniku jego dyktatury, że był nazistowski Holocaust, że żyli hibakusha (ludzie, którzy przeżyli atak atomowy). Wtedy jednak nikt tego nie wiedział, a bano się, że wyścig zbrojeń niekoniecznie ma zakończyć się zwycięstwem Zachodu i upadkiem ZSRR. Powieść szpiegowska Rooney w wyważony sposób traktuje o tych prawdach historycznych i pokazuje, że jednostronna krytyka naszych dziadów i pradziadów jest nieuzasadniona.

Wątek psychologiczny i romansowy jest poprowadzony wzruszająco, a gdy czytamy o pragnieniu miłości Joan, można w tym łatwo odnaleźć siebie z młodych lat, w tych czasach, gdy magia wyznań miłosnych dodawała nam sił, a najlepsze przyjaciółki czy przyjaciele byli wyroczniami i najważniejszymi powiernikami w otoczeniu. Emocja bez intelektu, która, zdaniem Leo, cechuje Joan, potem niespodziewana, ale wykwitająca jak róża z pąka, dojrzała miłość do Maxa, są opisane w piękny i niebanalny sposób.

Jeśli ktoś szuka przygód Jamesa Bonda w spódnicy, może poczuć się nieco zawiedziony pozycją Jennie Rooney. Jeśli jednak dla odmiany szukamy potwierdzenia siły kobiecej i dawki psychologizmu w realiach drugiej wojny światowej, a także zimnowojennych dylematów moralnych, „Tajemnice Joan” będą strzałem w dziesiątkę!

Alicja Klebba