Z całej sienkiewiczowskiej trylogii, „Ogniem i Mieczem” wyróżnia się największym realizmem w opisywaniu krwawych starć, rzezi mieszkańców oraz niedoli dotkniętych pożogą wojenną zwykłych ludzi. Ze wszystkich wojen zazwyczaj te domowe są najbardziej krwawe. Tak też było i za czasów rebelii Chmielnickiego. Powstańczy zryw kozaków zaporoskich miał bardzo mocny charakter walk etniczno-klasowych. Czerń i tłuszcza kozacka mordowała wszystkich, którzy kojarzyli jej się z władzą i wyzyskiem: czyli polską szlachtę i nienawistny kler katolicki, żydów i mieszczan ormiańskich. Na tę orgię mordowania nałożyły się dodatkowo łupieskie rajdy czambułów tatarskich, sprowadzonych na rodzinne równiny Ukrainy przez Chmielnickiego. Tatarzy kozacką awanturę wykorzystali do grabieży i uprowadzeń wielkich mas ludności w niewolę, przy czym nie robili różnicy między katolickimi lachami, a prawosławną ludnością ruską. Pamięć o krwawych wydarzeniach na stepach Ukrainy była tak mocna w XIX-wiecznym społeczeństwie polskim, że Henryk Sienkiewicz, który pisał przecież powieść przygodową ku pokrzepieniu serc, nie był wstanie zignorować krwawej łaźni z czasów powstania Chmielnickiego.
Mimo wszystko powieść posiada niezwykły klimat kresowej przygody na dzikich polach Zaporoża, gdzie dzielni rycerze prowadzą romantyczną walkę w stepie szerokim. W odróżnieniu od „Potopu”, czy „Pana Wołodyjowskiego” Rzeczpospolita jest w czasie akcji powieści u szczytu swej potęgi, a krnąbrna szlachta i warcholska magnateria jest świadoma tego faktu. Właśnie ta ufność w swoje siły jest główną przyczyną klęsk w pierwszej fazie walk z kozakami. Jan Onufry Zagłoba w tej części trylogii jest mężczyzną w sile wieku, który poza sprytnymi fortelami także orężnie angażuje się w wydarzenia. Przy tym, na początku powieści, bynajmniej nie jest przedstawiany zbytnio pochlebnie. Poznajemy go jako warchoła i pijaczynę, który „na krzywy ryj” pije z kim popadnie, nawet z kozakami. Główny bohater wątku romansowego, towarzysz pancerny Jan Skrzetuski, w swoim afekcie do pięknej Heleny, a następnie w zgryzocie o niepewny los swojej wybranki, przyjmuje pozę cierpiętniczego mniszka. Książkowy Jan Skrzetuski nie ma nic wspólnego z filmową jego wersją, dość brawurowo zagraną przez Michała Żebrowskiego. Podobnie jak w innych tomach trylogii i w tej jest miejsce na posągową postać męża stanu, który niemalże w pojedynkę ratuje upadający kraj. Tą postacią jest książę Jeremi Wiśniowiecki. Większość opisywanych w książce zmagań militarnych odbywa się pod jego komendą, a z treści wynika, że nieprzeliczone zastępy kozactwa i ordyńców tylko jednego „Jaremy” się lękały. Jeżeli ktoś lubi poczuć nostalgię za dawną szlachecką mocarstwowością Polski, z całym klimatem kresowego kolorytu, gorąco polecam „Ogniem i Mieczem”.

Z całej sienkiewiczowskiej trylogii, „Ogniem i Mieczem” wyróżnia się największym realizmem w opisywaniu krwawych starć, rzezi mieszkańców oraz niedoli dotkniętych pożogą wojenną zwykłych ludzi. Ze wszystkich wojen zazwyczaj te domowe są najbardziej krwawe. Tak też było i za czasów rebelii Chmielnickiego. Powstańczy zryw kozaków zaporoskich miał bardzo mocny charakter walk...