Zapewne o pułkowniku Ryszardzie Kuklińskim, znanym pod pseudonimem Jack Strong słyszało wielu z Was. A czy mówi Wam cokolwiek nazwisko Zenon Celegrat? Ten sierżant sztabowy (stopień niefunkcjonujący już w wojsku) określany był mianem „wielkopolskiego Kuklińskiego” właśnie. Jak łatwo się domyśleć, także działał przeciw władzom PRL. W przeciwieństwie jednak do swego znanego „kolegi” – Celegrat został rozpracowany przez Służbę Bezpieczeństwa, a następnie oskarżony i skazany.

Na szczęście udało mu się uniknąć kary śmierci i doczekał się amnestii na początku lat 90. I to właśnie jego historię, nieznaną i nieco zapomnianą prezentuje w swej książce duet Burchrdt/Świątkowski, przy okazji pokazując jak w okresie PRL działał kontrwywiad oraz jakie metody werbowania stosowały państwa kapitalistyczne. Celegrat odpowiadał za system łączności zarówno podczas swej służby w kraju (w jednej z „tajnych” baz rakietowych), jak i podczas misji zagranicznych – na Bliskim Wschodzie. Tam zresztą został też zwerbowany przez amerykańskich wywiadowców. Z jednej strony za ujawnianie tajemnic proponowano mu wynagrodzenie, z drugiej poddawano szantażowi – Celegrat bowiem dość ochoczo korzystał z uroków życia i statusu „słomianego wdowca” podczas jakże atrakcyjnej służby zagranicznej, co łatwo było wykorzystać. Po powrocie do kraju bohater niniejszej książki kontynuował współpracę, choć do zaoferowania nie miał zbyt dużo, co wielokrotnie podkreślał – jego status jako wojskowego nie był bowiem zbyt wysoki, a co za tym idzie dostępna mu wiedza nie była jakoś wyjątkowo cenna. I właśnie to stanowi swoiste kuriozum – jego zdemaskowanie ogłoszono jako wielki sukces służb kontrwywiadowczych, mimo tego, że wiedział… mało.

Sama książka składa się niejako z dwóch części – początkowo opisuje bowiem nie tyle działalność Celegrata, ile samo funkcjonowanie baz rakietowych na terenie kraju z całą otoczką ich tajemniczości, sieciami donosicieli i systemem zabezpieczeń mających służyć bezpieczeństwu tak żołnierzy, jak i sekretów wojskowych. Jak „szczelna” to była ochrona dowiecie się podczas lektury. Dopiero z czasem autorzy skupiają się na postaci agenta Celegrata, jego historii i wynikłych z niej kłopotów, głównie dla samego zainteresowanego. Nie da się ukryć, że nie jest to historia rodem z filmów szpiegowskich – nie liczcie więc na fajerwerki, pościgi i strzelaniny. Nie liczcie też na mrożącą krew w żyłach opowieść – tego tu nie znajdziecie. Jeśli mam być szczery, to ta książka jest nieco nijaka, jak nijakie były tajemnice sprzedawane przez Celegrata. To raczej próba odświeżenia historii człowieka, który został agentem z przypadku, a nie z woli walki z systemem, który na własnej skórze poczuł, że można żyć inaczej niźli w szarej, ludowej rzeczywistości.

Wielbicieli tematyki agenturalnej „Szpieg, który wiedział za mało” zainteresuje, choćby ze względu na sporą liczbę archiwaliów przytaczanych przez autorów. Przypadkowego czytelnika raczej niezbyt.

Bartek `barneej` Szpojda