Sięgając po „Wspomnienia brudnego anioła” Mankella, obiecywałem sobie wiele. Przede wszystkim sama historia, oparta na faktach, pozwalała oczekiwać niebanalnej fabuły; szwedzka właścicielka domu publicznego w Mozambiku, przełom XIX i XX stulecia – to brzmiało rzeczywiście intrygująco. Spodziewałem się klimatów jak ze „Szkarłatnego płatka...” Fabera, dopełnionych obserwacjami z Czarnego Lądu na miarę „Hebanu” Kapuścińskiego. Może były to oczekiwania wygórowane, ale wiedziałem, że Mankell każdego roku spędza w Afryce wiele miesięcy, a jego pisarski styl, znany z kryminałów z Wallanderem, uważam za naprawdę dobry.

Początek „Wspomnień...” może się podobać. Mam na myśli retrospekcje, opisujące dzieciństwo głównej bohaterki, Hanny, spędzone w biedzie, na wsi, w surowych warunkach szwedzkiej prowincji. Równie sugestywny jest opis spotkania Hanny z kupcem Forsmanem i trudne początki jej pracy w jego domu w mieście. Gdy jednak Hanna wyrusza w świat, Mankella – powściągliwego realistę stopniowo zastępuje Mankell-publicysta. Opisując afrykańskie perypetie Hanny, autor co rusz daje wyraz swoim poglądom na grzechy kolonialnej przeszłości kontynentu i wyzysk czarnej ludności.

Nie byłoby w tym niczego złego, gdyby te treści stanowiły jedynie fabularny podtekst powieści, prowokujący czytelnika do określonych wniosków i odczuć. Mankell wybrał jednak inną drogę, gdyż – zupełnie jak Sienkiewicz w „Potopie” – przeplata fragmenty fabularne wstawkami publicystycznymi, gdzie, wielokrotnie powtarzając się, głosi wprost swoje słuszne skądinąd tezy. Nie wpływa to dobrze ani na tempo akcji, ani na wiarygodność bohaterów, zwłaszcza Hanny. Jej wrażliwość społeczna jest wręcz ahistoryczna. W trakcie lektury miałem wrażenie, że Hanna jest jak współczesna szwedzka turystka, która trafiła do Afryki sprzed stulecia, gdzie co chwilę oburza się na wszelkie przejawy społecznej niesprawiedliwości.

Być może w jakimś stopniu zawiniła tłumaczka, ale posłuchajmy, jak sztuczne i drętwe bywają refleksje Hanny: Znalazłam się w świecie, w którym biali poświęcają całą swoją energię na oszukiwanie siebie i czarnych, pomyślała. Wydaje im się, że tutejsi mieszkańcy nie dadzą sobie bez nich rady. I że czarni są mniej warci od białych. Nie lepiej wyglądają dialogi. Mówi kapitan szwedzkiego statku: Ja na pokładzie mojego statku nie spotykam się z tymi wszystkimi okrucieństwami, które mają miejsce na lądzie. Myślę jednak, że wszyscy są świadomi, iż traktowanie czarnych w tak potworny sposób musi się kiedyś na nas zemścić. Takich fragmentów jest mnóstwo, zupełnie jak w powieściach socrealistycznych, piętnujących imperialistów i kapitalistycznych krwiopijców.

Choć „Wspomnienia brudnego anioła” dźwigają nadbagaż społecznej wrażliwości autora, wyrażanej często zupełnie obok akcji, to w sumie mamy jednak do czynienia z całkiem niezłym czytadłem. Pomysłów fabularnych Mankellowi nie brakuje, a liczne drugoplanowe postacie prezentują się naprawdę interesująco. Dlatego najlepiej by było, gdyby wydawca przekonał autora do wykrojenia z powieści tych wszystkich wstawek publicystycznych i napiętnowania kolonializmu np. w formie oddzielnego eseju. Tak jednak się nie stało i w rezultacie otrzymujemy powieść pełną szlachetnych idei, których namiętne głoszenie było najwyraźniej dla Mankella piszącego „Wspomnienia...” priorytetem.

Bogusław Karpowicz