Twórcy literatury poza swą zwykłą działalnością pisarską, wygłaszają wiele wykładów, piszą eseje, recenzje i analizy, dotyczące dzieł innych wielkich autorów, którzy akurat zajmują interesującego nas twórcę, bądź po prostu wpisali się w historię literatury i należy im się szczególna uwaga. Dlaczego sięgamy po tego typu wykłady? Po pierwsze są to często bardzo dobre, utrzymane na wysokim poziomie teksty teoretyczne. Ponadto, a może i przede wszystkim, możemy odnaleźć w nich inspiracje i echa motywów, które kształtują twórczość autora, który o nich opowiada.

Dla czytelników "Białego pisarstwa", „Punktów nawigacyjnych” czy „Dziwniejszych brzegów” John Maxwell Coetzee znany jest już z interesujących tekstów teoretycznych podobnych do tych, które serwują nam „Wewnętrzne mechanizmy”. Jakkolwiek w poprzednich książkach Coetzee częściej skupiał się na różnych zagadnieniach, w swoim najnowszym zbiorze esejów prezentuje konkretnych autorów, a nawet wybrane poszczególne tytuły. Wybór omawianych twórców jest różny. Około dziesięciu pierwszych to autorzy piszący w podobnych okresie (międzywojennym i w okresie II wojny światowej), oraz żyjący w podobnych otoczeniu (środkowa Europa – Niemcy, Austria, Węgry, Polska, Szwajcaria). Kolejni to twórcy anglojęzyczni lub po prostu znane nazwiska, warte wspomnienia. Obok wielkich pisarzy, noblistów, takich jak: Gunter Grass, William Faulkner, V.S. Naipaul, Nadine Gordimer czy Gabriel Garcia Marquez, Coetzee omawia także mniej znanych polskiemu czytelnikowi twórców, jak na przykład: Italo Svevo, Robert Walser, Paul Celan czy Hugo Claus. Autorzy ci byli wydawani dość dawno temu lub tytuły, na których skupia się Coetzee nie pojawiły się jeszcze na polskim rynku.

Tego, czego najbardziej brakowało mi w owych esejach i recenzjach, to bezpośrednie odniesienia do twórczości, bądź preferencji samego Coetzee. Wydaje się, że jego analizy są pod tym względem dość suche, pomimo iż czegoś innego mógłby spodziewać się czytelnik po lekturze np. „Punktów nawigacyjnych”, gdzie takich inspiracyjnych odniesień było o wiele więcej. Eseje i recenzje są jednak bardzo ciekawe. Autor „Hańby” przybliża sylwetki znanych lub mniej znanych nam twórców, zachęcając jednocześnie po sięgnięcie do ich dzieł. Teoretyczne teksty czyta się bardzo szybko, a styl Johna Maxwella Coetzee bynajmniej nie nudzi. Są to naprawdę wprawnie napisane wprowadzenia do książek, interesująco skrojone analizy, bądź recenzje.

Co jednak może wynieść polski czytelnik z lektury „Wewnętrznych mechanizmów”? Odpowiedź jest trudna, szczególnie w odniesieniu do rozdziałów poświęconych tym twórcom, którzy może na rynku anglojęzycznym uznawani są za ważne postaci, jednak na polskim pozostają jedynie literackimi ciekawostkami. Właśnie w kontekście tych ciekawostek warto sięgnąć po książkę Coetzee. Wiele jednak spośród zawartych w niej informacji wydaje się wiedzą dość ulotną, gdyż nazwiska bądź tytuły książek bywają dla polskich czytelników obce. Spośród jednak bardzo dobrze napisanych tekstów są też szczególnie warte uwagi perełki, jak rozdział o Gunterze Grassie czy obszerna recenzja „Rzeczy o mych smutnych dziwkach” Marqueza. I z tych tekstów, poświęconych szeroko znanym twórcom, czytelnik na pewno wyniesie sporo. Dla osób interesujących się omawianymi przez Noblistę poszczególnymi autorami, zawarte w „Wewnętrznych mechanizmach” informacje mogą okazać się cenne. Również jednak ci miłośnicy twórczości Coetzee, a przede wszystkim czytelnicy poprzednich teoretycznych jego tekstów, na esejach z lat 2000-2005 wcale się nie zawiodą.

Monika Samitowska-Adamczyk