Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Deista, panteista, antypapista, antyklerykał, autor frywolnych – miejscami naprawdę śmiałych, ale zawsze pełnych wdzięku – wierszy, a jednocześnie gorący patriota, jeden z nielicznych, który nie wahał się użyć szubienicy w rozprawie z targowiczanami, bohater tytułowy dwóch dramatów Adama Mickiewicza (jaka szkoda, że pierwszy z nich, pisany po francusku, został ledwie rozpoczęty, a drugi niemal w całości zniszczony). Poeta-żołnierz (a raczej żołnierz-poeta),który w listopadzie 1794 r. poległ na wydmach nadwiślańskiej Pragi, broniąc dostępu do stolicy przed wojskami Suworowa. Postać skomplikowana, a w swoim skomplikowaniu odzwierciedlająca zasadnicze meandry procesu formowania się nowoczesnego narodu polskiego, który rozpoczął się właśnie u schyłku I Rzeczpospolitej. Jakub Jasiński był rzecznikiem jego wykuwania na wzór jakobiński. Świadczy o tym choćby „Wiersz w czasie obchodzonej żałoby przez dwór polski po Ludwiku XVI”, w którym czytamy: „Król ścięty… dziw tak rzadki w kronikach ludzkości / Wart zapewne zdziwienia , wart wielkiej litości; / Lecz raczcie się zapytać waszego sumienia, / Czy wart jest w sercach sprawiać tak wielkie wzburzenia?”. Królobójstwo poeta traktował jako wyraz równości wszystkich wobec prawa, a więc jako wydarzenie, które nie tylko nie wymagało potępienia, ale - wprost przeciwnie - było godne propagowania. Wiersz swój zakończył więc wezwaniem: „Mówmy: niech zginą króle, a świat będzie wolny”. Jarosław Marek Rymkiewicz w „Wieszaniu” wysuwa tezę, że gdyby insurekcja kościuszkowska nie zakończyła się jesienią 1794 r., lecz potrwała o rok czy dwa lata dłużej, to – za sprawą Ignacego Potockiego, Hugona Kołłątaja, ale też pewnie też radykałów w rodzaju Jasińskiego – Stanisław August Poniatowski podzieliłby los króla Francji. W ten sposób Polacy staliby się zupełnie innym narodem, a Polska zupełnie innym państwem, „tym, którzy się [mu] nie podobają, mówiąc[ym]: «Zniknijcie nam z oczu, bo będziecie powieszeni»”. Polacy byliby narodem na francuską modłę, w którym zabrakłoby miejsca na króla i arystokrację, Kościół i duchowieństwo. Jakie byłyby jego dalsze dzieje w takim kształcie, nie sposób przewidzieć. Tradycja jakobińska Jakuba Jasińskiego przegrała z tradycją romantyczno-sienkiewiczowską. I nawet fizyczna eksterminacja elity ziemiańsko-księżowsko-inteligenckiej w XX w. – mimo forsowania w PRL ideologicznie spreparowanej tradycji oświeceniowej – nie zmieniła tego stanu rzeczy. Odmiennie podstawowe napięcia w polu świadomości narodowej zarysowały się w III RP, ale to już inna historia.