Inna strona rzeczywistości – niezmienna moc klasyki

Klasyka pozostaje nieśmiertelna – niezmiennie aktualna. I tak jest na pewno w przypadku „Mistrza i Małgorzaty” Michaiła Bułhakowa. Bo to fascynujący, ponadczasowy obraz walki dobra ze złem. W wymiarze politycznym i etycznym. Obraz konfliktu definiowanego przez rozum i emocje. Bułhakow w perfekcyjny sposób złączył w jedno historię miłości pisarza zwanego Mistrzem i Małgorzaty Nikołajewny z ponurymi i zarazem groteskowymi realiami Rosji lat trzydziestych XX wieku. Prawdziwie wielka literatura, którą nie zawsze odkrywa się za pierwszym razem.

Niezwykle istotny jest jeszcze wątek historyczno-metafizyczny. Opowieść Poncjusza Piłata skazującego na śmierć wędrownego filozofa Jeszuę Ha-Nocri stanowi jednocześnie powieść w powieści, a demonicznym pierwiastkiem, który nadaje głębi całości, jest oczywiście diabelska świta Wolanda, szatana, który wpływa na losy pojedynczych ludzi i obraz całego ówczesnego świata. Bo dzięki literaturze możemy próbować zrozumieć, jak zmienia się nasza cywilizacja. A przynajmniej próbować zacząć stawiać pytania. Dla mnie było to zawsze ważne. Bo z każdą lekturą książek, do których wracamy, pojawia się przecież nowa perspektywa. Zmieniamy się na co dzień.

Takich pytań z pewnością nie bał się Kurt Vonnegut. „Rzeźnia numer pięć”, jedno z najważniejszych antywojennych dzieł w kanonie, które niedawno doczekało się adaptacji w formie komiksu, pozwala nieco inaczej spojrzeć na nasz świat. Odkryć inną stronę rzeczywistości. Co stanowi istotę człowieczeństwa? W jaki sposób zachować resztki humanizmu, kiedy ludzie zamieniają się w zwierzęta? I czy jesteśmy sami we wszechświecie? Vonnegut, używając fantastyki naukowej, satyry, filozoficznego traktatu i obyczajowego dramatu zmieszanego z czarnym humorem, uwrażliwia nas na prawdy ostateczne. Bezsens wojny, koleje losu i prawdziwą naturę czasu. O tym też warto rozmawiać – czyli szukać w literaturze.

Prawdy zapisane w księgach – myśli i refleksje

Wykraczanie poza świat. Szukanie wzorca do życia. Powracających motywów, dzięki którym możemy lepiej zrozumieć sytuację, w jakiej się znajdujemy. Niektóre prawdy zapisano w starożytnych księgach, inne we współczesności. Czasami znajduje się natomiast prawdziwe perełki – przypadkiem, przy okazji, za namową kogoś bliskiego, kogoś, komu ufamy, a innym razem gdy otrzymujemy prezent niespodziankę.

I chyba właśnie takim tekstem niespodzianką, ale jakże udaną, jest dla mnie „Sztuka doczesnej mądrości”, której autorem jest Baltasar Gracián y Morales. Hiszpański prozaik, moralista, ksiądz jezuita żyjący w XVII wieku. Każda z opracowanych myśli z książki jest tak naprawdę wejrzeniem w sztukę życia i praktykę, czyli sposób osiągania konkretnych celów. Autor, odnosząc się do założeń dawnej epoki, określa najważniejsze wartości – definiuje prawdę, przyjaźń, miłość, poświęcenie, pasję. Bardzo cenię powroty do tej pozycji, bo właściwie za każdym razem można odnaleźć w niej inną maksymę, niejednoznaczną sentencję, która uwrażliwia i prowokuje.

Baltasar Gracián potrafi z niezwykłą rozwagą poruszać najważniejsze kwestie – „Sztuka doczesnej mądrości” to opowieść, która działa na bardzo różnych poziomach czytelniczego doświadczenia. Tak naprawdę książka iskrzy wiedzą makiaweliczną, uzupełnioną o uniwersalne przypisy i humanistyczne prawdy. Jest w tym jakaś ukryta wielkość, która łączy się z określonym duchem czasu, to oczywiste, ale równocześnie uniwersalną wymową i zrozumiałością przekazu. Warto słuchać myślicieli.

Na pewno takim autorem, do którego warto wracać – co bardzo lubię robić – pozostaje Umberto Eco. Włoski semiolog, filozof, bibliofil i mediewista, powieściopisarz, autor felietonów i esejów. Znany choćby za sprawą „W co wierzy ten, kto nie wierzy?”, „Historii piękna” i „Historii brzydoty”, a najbardziej oczywiście dzięki kultowej powieści „Imię róży”, na podstawie której nakręcono zresztą równie udany film. A to wcale nie jest łatwa sztuka.

„Imię róży” to cudownie wielowymiarowa opowieść, która pozwala przekroczyć granicę poznania. Opowieść o istocie wiary, mądrości i zbrodni, zakazanych sekretach i pragnieniach, które burzą spokój ducha. Co ciekawe, sukces czytelniczy był wielkim zaskoczeniem dla teoretyków i krytyków literatury. Dziś „Imię róży” zalicza się powszechnie do arcydzieł XX wieku. Wieloznaczne i symboliczne, piękne, choć niełatwe.

W poszukiwaniu sekretów mroku

Pragnienie nieśmiertelności. Klątwa nad pradawnym rodem. Miłość aż po grób… Edgar Allan Poe dysponował wyjątkową wyobraźnią, z której wybierał najbardziej sugestywne pomysły. Historie spisywane piórem mistrza czarnego romantyzmu stanowią wzór dla późniejszych mistrzów horroru. Wracając do „Opowieści niesamowitych”, odczuwa się, że melancholia może łączyć się z pięknem, a życie nierozerwalnie związane jest ze śmiercią. Powtórna lektura dzieł mistrza sprawia, że duchy, upiory i egzystencjalne niepokoje z XIX wieku zyskują zupełnie nowe życie.

Oniryczne wizje, sekrety przeklętych rodów, rozważania nad sensem życia i poszukiwanie sekretów w świecie mroku. Edgar Allan Poe to jeden z tytanów amerykańskiej literatury. Jego twórczość silnie inspirowała i nadal inspiruje grafików, malarzy i muzyków. Wystarczy wspomnieć, że H.P. Lovecraft, kolejny mistrz gatunku spod znaku fantastycznej grozy, mówił o nim: „Bóg fikcji literackiej”.

Pradawne zło, nieopisane okropności, lęk przed nieznanym – ileż razy pisał o tym Lovecraft. Bardzo plastyczna, bo oparta na niedopowiedzeniach materia, z której korzystał Samotnik z Providence, inspiruje i prowokuje do podejmowania eksperymentów. I poszukiwania odpowiedzi. Powroty do dzieł mistrza pobudzają wyobraźnię. 

Choćby „W górach szaleństwa”, „Cień spoza czasu”, „Bezimienne miasto”, „Pod piramidami” – cztery przerażające opowieści mistrza klasycznej literatury grozy Howarda Philipsa Lovecrafta. Cztery odległe, egzotyczne miejsca – mroźne pustkowia Antarktydy, dzika Australia, bezkresna pustynia Arabii, przesiąknięty historią Egipt. Lovecraft stał się legendą, którą warto odkrywać – to światotwórca, który inspiruje od całych dekad. Dla mnie to istota horroru, jego najpiękniejsza i najbardziej upiorna definicja.

Rozrywka czystej próby – baśniowa formuła, która łączy pokolenia

W literaturze znajdujemy opowieści, które mają niezwykłą moc. Oczywiście – uniwersalizm. Z całą pewnością – perfekcyjnie opracowana forma gatunkowa. Wymowa, przekaz, charakter. Ale jest coś jeszcze. Trudne do jednoznacznego zdefiniowania piękno, które łączy pokolenia. Najczęściej spotykane w baśniach – nie tylko literackich, bo również komiksowych. Cudowną realizacją są w tym kontekście „Baśnie”.

Seria fantasy wymyślona przez Billa Willinghama, a narysowana przez Lana Medinę, Steve’a Leialohę oraz Craiga Hamiltona. Pomysł na serię był bardzo prosty, a co za tym często idzie – genialny. Willingham postanowił bowiem sprawić, że najpopularniejszych bohaterów bajek umieści w świecie zwykłych ludzi. I tak też właśnie Królewna Śnieżka pełni rolę prawej ręki burmistrza, a potrafiący zmieniać kształty Wilk jest detektywem. Do tak zbudowanego świata autor wprowadził brutalną zbrodnię – w pokoju Róży Czerwonej, siostry Śnieżki, znaleziono ślady walki i litry krwi rozmazane na ścianie. Niesamowita, perfekcyjnie zrealizowana formuła, w której fantastyka mieni się feerią barw i znaczeń. Powrót do tej krainy zawsze wyzwala we mnie chęć odszukania klasycznych baśni braci Grimm.

Ale istnieją również inne serie komiksowe, do których odczuwam szczególną słabość. Z pewnością jest to „Kaczogród” Carla Barksa, czyli specjalna edycja disnejowskich komiksów kultowego autora – od jednostronicowych gagów po długie fabuły – nieraz nawiązujących do historii i mitologii. Każdy tom zawiera ponad dwieście stron historii obrazkowych, w większości niewydanych dotychczas w naszym kraju, a także towarzyszące im teksty objaśniające. Nazywany „Andersenem komiksów” Barks potrafił zawrzeć w swoich opowieściach magię zrozumiałą dla dzieci i dorosłych. A to przecież często definiuje prawdziwie wielką literaturę.

Poszukiwanie sensów, siebie i innych – literackie powroty

W niektórych książkach pojawiają się myśli, które odbijają się wyjątkowo donośnym echem. Oddziałują na nas w momencie lektury, aby potem wrócić po latach. Czasami jest to literatura piękna, historycznie wielka – jak na przykład „Mistrz i Małgorzata”. Innym razem rozrywka czystej próby pod postacią „Baśni”, w której nie brakuje jednak intertekstualnych nawiązań. Przerażające i fascynujące są jednocześnie „Opowieści niesamowite”, a „Imię róży” to wciąż historia, która zyskuje na znaczeniu. Dla mnie w literaturze liczy się poszukiwanie sensów, własnych wartości, zrozumienia innych. Literackie powroty, zwłaszcza po latach – gdy znajdujemy na to czas – potrafią wywołać bardzo nieoczywiste doświadczenia. A jak jest w waszym przypadku?