Powstanie warszawskie wybuchło 1 sierpnia 1944 roku i trwało przez kolejne 63 dni. Choć pierwsze strzały na Żoliborzu było słychać już o 14, godzina „W” wybiła o 17 – wtedy oddziały dyspozycyjne KG AK i jednostki Okręgu Warszawskiego rozpoczęły atak na wszystkie niemieckie obiekty w Warszawie. O samym wybuchu powstania poinformował Hitlera Himmler: „Powiedziałem: Mein Führer, moment jest niesympatyczny. Z punktu widzenia historycznego jest jednak błogosławieństwem, że ci Polacy to robią. W ciągu pięciu-sześciu tygodni pokonamy ich. Ale wtedy Warszawa – stolica, głowa, inteligencja tego niegdyś szesnasto-, siedemnastomilionowego narodu Polaków – będzie starta. Tego narodu, który od siedmiuset lat blokuje nam Wschód i od pierwszej bitwy pod Tannenbergiem ciągle nam staje na drodze”.

I choć w trakcie ponad dwóch miesięcy walk powstańcom udało się m.in. odbić budynek PAST-y, to ich walka o wolność, zryw przeciwko okupantowi zakończył się podpisaniem przez gen. Tadeusza Komorowskiego, ps. Bór, aktu kapitulacji w nocy z 2 na 3 października. W czasie powstania warszawskiego zginęło około 150–180 tysięcy cywilów, w tym około 40–60 tysięcy osób podczas rzezi na Woli, zniszczeniu uległo około 72 procent zabudowy mieszkalnej i około 90 procent zabytków. Choć dzisiaj w związku z wybuchem powstania warszawskiego pojawiają się różne głosy – że rozpoczęto je w fatalnym momencie, że Rosjanie nie ruszyli powstańcom z pomocą, a Niemcy wcale nie zamierzali tak szybko Warszawy opuścić, to prof. Norman Davies podkreśla, że celem powstańców było utrzymanie powstania przez tydzień, do momentu, gdy do stolicy miała wkroczyć Armia Czerwona (co się jednak nie stało). Jak dodaje w rozmowie z Muzeum Historii Polski, „powstanie było naturalnym, silnym i patriotycznym odruchem młodych ludzi, którzy żyli pod okupacją niemiecką pięć lat. Myślę, że bardzo trudno byłoby je powstrzymać”.

W 79. rocznicę powstania warszawskiego warto przypomnieć sobie książki (a także piosenki, do których teledyski też znajdują się w tym tekście), które o tym wydarzeniu traktują.

Książki o powstaniu warszawskim – 7 propozycji 

Najbardziej znana książka o powstaniu warszawskim? „Pamiętnik z powstania warszawskiego”, Miron Białoszewski, różne wydania

Tworzenie zestawień książek na dany temat rodzi m.in. kłopot, który polega na konieczności wyboru między najbardziej znanymi publikacjami na dany temat – a ich przecież nie może na liście zabraknąć – a pozycjami mniej znanymi, ale również wartymi uwagi. Klasykiem wśród książek o powstaniu warszawskim, którego moim zdaniem nie można pominąć, jest „Pamiętnik z powstania warszawskiego” Mirona Białoszewskiego. Lektura ciekawa nie tylko ze względu na postać samego autora, ale i dlatego, że pokazuje powstanie oczami nie jego uczestnika, a mieszkańca stolicy. Jako że to książka Białoszewskiego właśnie, nie zawsze jest łatwa w odbiorze, jest pełna krótkich zdań, onomatopei, bywa chaotyczna, ale i pozbawiona została patosu, tak często obecnego przy relacjach z wydarzeń historycznych.

Powstanie warszawskie w wersji popkulturowej – „BRADL, tom 1”, Tobiasz Piątkowski, Marek Oleksicki, Egmont Polska, Muzeum Powstania Warszawskiego

Opowieść o historii, także tej, której elementem było powstanie warszawskie, w wersji komiksowej? Dlaczego nie! Wydawnictwo Egmont Polska i Muzeum Powstania Warszawskiego w kilku tomach przedstawiły losy polskiego szpiega, uczestnika powstania warszawskiego, Kazimierza Leskiego, ps. Bradl. W czasie powstania warszawskiego Kazimierz Leski był dowódcą kompanii „Bradl” batalionu „Miłosz”, potem w jego arcyciekawej biografii znalazły się m.in. takie wydarzenia, jak przedzieranie się przez okupowaną Europę z fałszywymi dokumentami, wytyczanie szlaków dla kurierów, wykradanie najpilniej skrywanych tajemnic III Rzeszy. Komiks „BRADL” to przykład na to, że o historii można opowiadać na różne sposoby, również takie, w których na pierwszym planie dominuje obraz. Autorem ilustracji jest Marek Oleksicki, któremu zależało na stworzeniu „serii w klimacie noir, osadzonej w realiach okupowanej Warszawy”. Z kolei autor tekstu Tobiasz Piątkowski zaznacza, że „nie tworzył dokumentu, a popkulturową opowieść”. Jak dodaje: „Autentyczne postacie przerysowałem tak, by nadać im charakter bliższy bohaterom Dicka Tracy’ego czy Parkera. Leski, niczym rasowy zamaskowany mściciel, doczeka się nawet swojej nemezis”.

Encyklopedia powstania, czyli „Powstanie warszawskie 1944”, Adam Borkiewicz, Muzeum Powstania Warszawskiego

A jeśli kogoś nie interesują komiksy czy informacje, które może znaleźć w większości publikacji poświęconych powstaniu warszawskiemu, może sięgnąć po słynną już monografię Adama Borkiewicza – powstańca warszawskiego (ps. Leszczyński, Poleski), która skupia się na militarnym aspekcie walk. Choć książka została napisana w roku 1957, jej wydanie czwarte – uzupełnione i poprawione – opublikowano w roku 2018, zyskało opracowanie naukowe Katarzyny Utrackiej, historyczki z Muzeum Powstania Warszawskiego, a także aneksy, komentarze, przypisy rzeczowe, mapy, plany sytuacyjne i schematy organizacyjne oddziałów powstańczych. Do książki dodano również wstęp historyczny i archiwalne fotografie. „Powstanie warszawskie 1944” nazywane jest encyklopedią tego właśnie momentu w historii polskiej stolicy, najbardziej zainteresuje jednak zapewne tych, którzy szczególnie fascynują się zagadnieniami wojskowymi. Ta publikacja stanowi również wyjątkowy przewodnik po mieście, którego już nie ma.

Książka o powstaniu warszawskim nie tylko dla nastolatków – „Galop ‘44”, Monika Kowaleczko-Szumowska, Wydawnictwo HarperCollins Polska

Monika Kowaleczko-Szumowska pracuje m.in. jako tłumaczka z angielskiego, często książek dla dzieci i młodzieży. Co ciekawe, tłumaczy również wystawy, materiały dla Muzeum Powstania Warszawskiego, a jej „Galop ‘44” właśnie z powstaniem jest związany. To mieszanka powieści fantastyczno-historyczno-przygodowej nie tylko dla nastoletnich czytelników. Bohaterami książki są dwaj żyjący współcześnie bracia – Wojtek ma lat 17, a Mikołaj – 13, a to oznacza, że chłopcy nie najlepiej się dogadują, co znajduje potwierdzenie na uroczystościach z okazji rocznicy wybuchu powstania w muzeum. Wojtek postanawia się od nich odciąć, zakładając na uszy słuchawki z muzyką, za to Mikołaj rusza na zwiedzanie instytucji, w której jego uwagę szczególnie zwraca replika kanału, do którego postanawia wejść. Jakież jest jego zdziwienie, gdy po wyjściu z kanału znajduje się w powstańczej Warszawie, w której właśnie wybiła godzina „W”. Śladem brata postanawia wyruszyć Wojtek, co nie tylko wzmocni więź między nastolatkami, ale też pozwoli czytelnikom lepiej poznać historię. Co ciekawe, choć Wojtek i Mikołaj są postaciami fikcyjnymi, w książce opisane są prawdziwe zdarzenia, których stają się uczestnikami, i prawdziwi bohaterowie. W publikacji znalazły się również fragmenty prawdziwych zapisków powstańczych.

Powstanie warszawskie z perspektywy czasu, czyli „Jędrek ‘44”, Wojciech Tadeusz Brański, Wydawnictwo Bellona

A może książka o powstaniu warszawskim napisana nie z perspektywy powstańca, a… fizyka, bliskiego osoby, która w powstaniu brała udział? Z perspektywy kogoś, kto zastanawia się, czy rzeczywiście „bez sierpniowego zrywu nie byłoby wolnej Polski”, ale i setek tysięcy ofiar wśród ludności cywilnej, miasta zrównanego z ziemią? „Jędrek ‘44” to dla autora również sposób na porozmawianie z bratem o powstaniu, gdy tego brata już od trzydziestu lat nie było na świecie. Andrzej Brański, ps. Czarny, zmarł w roku 1980, w powstaniu walczył w zgrupowaniu Adama Rzeszotarskiego, ps. Żmija. Wojciech Barański nie znalazł jednak nazwiska swojego brata w „Wielkiej ilustrowanej encyklopedii Powstania Warszawskiego” – nie znalazł go w spisie nazwisk ani w imiennych wykazach powstańców. Sam postanowił więc ruszyć tropem siedemnastoletniego w czasie powstania Jędrka (autor książki urodził się w roku 1935, więc w powstaniu udziału nie brał). W książce nie brakuje nie tylko ciekawego spojrzenia na wydarzenia z ‘44 roku, ale i czarnego poczucia humoru, które objawia się w postaci rozmowy dwóch braci – tej, która za życia Andrzeja nigdy nie miała miejsca.

Śladami miasta, którego już nie ma – „Przewodnik po powstańczej Warszawie”, Jerzy S. Majewski, Tomasz Urzykowski, Wydawnictwo Świat Książki

Z okazji 79. rocznicy wybuchu powstania warszawskiego organizowane są w stolicy ciekawe (i często darmowe) spacery tematyczne związane właśnie z tym wydarzeniem – wydarzenia można bez problemu znaleźć m.in. w mediach społecznościowych. Można też wybrać się na taki spacer na własną rękę, niekoniecznie dokładnie 1 sierpnia. Często bowiem, mieszkając w stolicy czy odwiedzając ją, mijamy wiele ważnych dla powstania miejsc, czasem nawet o tym nie wiedząc. Wiele z nich jest oznaczonych, jeśli jednak chcecie poznać i te nie tak oczywiste, sięgnijcie po „Przewodnik po powstańczej Warszawie” varsavianistów Tomasza Urzykowskiego i Jerzego S. Majewskiego. W publikacji znajdziecie mapy, zdjęcia (z czasów powstania i współczesne), informacje o tym, na których budynkach zachowały się ślady walk (i o tych, których już nie ma), gdzie stały powstańcze barykady. W publikacji nie zabrakło również relacji uczestników tamtych wydarzeń.

Książka o (tym, co po) powstaniu warszawskim – „Nie umieraj do jutra”, Wacław Gluth-Nowowiejski, Wydawnictwo Marginesy

Wacław Gluth-Nowowiejski, powstaniec warszawski (pseudonim Wacek), po wojnie działał na wielu polach, zainicjował niejeden projekt, wśród nich akcję „Pierwsi w mieście” (1971–1972), która umożliwiła mu poznanie warszawskich robinsonów. Dzięki temu powstała książka „Nie umieraj do jutra” – pozycja wyjątkowa, bo napisana o tym, co działo się po powstaniu, i o tych, którzy – z różnych powodów, wśród których był brak zaufania do Niemców wzywających ludność cywilną do opuszczenia stolicy – postanowili zostać w jej ruinach. Książka stanowi lekturę zdecydowanie niełatwą – autor w siedmiu tekstach przedstawia w niej historię Panny X – kobiety udającej mężczyznę, piekarza Czesława Lubaszki czy Aresa – mściciela, który wśród ruin postanowił popsuć nazistom szyki. Autor zwraca również uwagę na to, że przetrwać tragedię to jedno, ale radzić sobie z jej skutkami psychicznymi – to drugie, podkreśla, że ekstremalnie trudno jest żyć po tym, jak niemal się umarło, widziało najgorsze zbrodnie, do których zdolny jest człowiek. Co ważne, do każdego z opowiadań dołączono zdjęcia ich bohaterów, miejsc, w których przebywali.

Jak pisze w oficjalnej recenzji „Nie umieraj do jutra” Izabela Straszewska:

Na koniec, za Julianem Tuwimem, podobnie jak Sanah, zachwyćmy się pięknem pełnej życia, wciąż trwającej Warszawy.

Jakie tytuły dodalibyście do tego zestawienia?