„Nie było rady, zacząłem szukać śladów brata w powstaniu. Najpierw samych dokumentów jego udziału w tym wydarzeniu, ale stopniowo zagłębiałem się w materię powstania coraz bardziej.
W niezaplanowany sposób przyszło mi zmierzyć się z wątkami dotyczącymi sensu wydarzeń, które tak silnie wpłynęły na naszą historię i ciągle jeszcze wpływają na nasze tu i teraz”.

Powstanie Warszawskie to jedno z najważniejszych wydarzeń w najnowszej historii Polski. Każdego roku 1 sierpnia zatrzymujemy się na chwilę, aby po raz kolejny wspominać tamto wydarzenie. Oddajemy hołd wszystkim tym, którzy zginęli. Pamiętamy o Powstańcach, którzy są jeszcze wśród nas.

Równocześnie co roku wybucha – bardziej lub mniej gwałtowna – dyskusja o sensie wybuchu Powstania. Napisano już na ten temat niezliczone ilości książek, odbyto wiele dyskusji, wygłoszono wiele opinii. Materia ta jest bardzo złożona i niezwykle delikatna, toteż dyskusja z pewnością będzie się toczyć nadal.

Na tle niezliczonych tytułów poświęconych Powstaniu moją uwagę zwróciła książka Wojciecha Tadeusza Brańskiego pod tytułem „Jędrek ’44. Zapomniany powstaniec. Niepojęte powstanie”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Bellona. Jej autor urodził się w Warszawie w 1935 roku. W Powstaniu brał udział jego starszy brat Andrzej. Jednak nie figuruje on w oficjalnym rejestrze Powstańców. Andrzej Brański zmarł w 1980 roku. Jego brat nie zdążył porozmawiać z nim o jego przeszłości, o jego losach i udziale w Powstaniu. Teraz, po latach, próbuje niejako nadrobić stracony czas i zrekonstruować losy brata. Chce przywrócić Andrzejowi pamięć. Poznajemy więc koleje życie Andrzeja Brańskiego, choć w moim odczuciu nie jest to najważniejszą treścią książki. To jedynie pretekst do rozważań autora o samym Powstaniu Warszawskim. Oczywiście Wojciech Brański stara się możliwie wiernie odtworzyć powstańcze losy brata. Jednak przy tej okazji sporo miejsca poświęca „niepojętemu powstaniu”. Zastanawia się nad sensem jego wybuchu. Przyjmuje przy tym dość ciekawą konwencję „rozmowy” z nieżyjącym bratem. Nie ukrywa przy tym swoich poglądów. Autor wypowiada się z pozycji kontestujących sens wybuchu walk w Warszawie. Na poparcie swojej tezy przytacza szereg argumentów, z którymi trudno dyskutować. Zwraca przede wszystkim uwagę na ogrom cierpień i ofiar, jakie poniosła ludność cywilna. Chociaż nikt jej nie pytał o zdanie, to ona poniosła największe straty. Zginęła niezliczona liczba Warszawiaków, a miasto zostało niemal doszczętnie zniszczone. Powstanie nie osiągnęło żadnego zakładanego celu – ani politycznego, ani militarnego.

Jednak książkę „Jędrek ‘44” należy czytać uważnie i krytycznie. Wszyscy krytykujący zasadność Powstania zwracają uwagę na to, że nie miało ono szans na zwycięstwo. Oczywiście mają rację. Jednak w takim myśleniu tkwi też pewna pułapka. Jeśli przyjąć takie argumenty, to żaden kraj – a zwłaszcza Polska – nie powinna podjąć walki z III Rzeszą Adolfa Hitlera. W 1939 roku nie było w Europie państwa, które mogłoby wygrać z Niemcami. Po co więc Polska odrzuciła niemieckie ultimatum? Po co Anglia i Francja wypowiedziały im wojnę? Czy nie lepiej byłoby przystać na niemieckie żądania? W ten sposób Europie oszczędzono by kilku lat straszliwej wojny. Hitler wszystkie swoje zdobycze osiągnąłby bez jednego wystrzału. Wszak to obojętne pod czyimi rządami żyjemy i czyich rozkazów słuchamy – byle tylko był spokój, byle nie trzeba było walczyć.
Oczywiście zagłada cywilów jest straszną zbrodnią. Znów jednak pamiętajmy, że nie odpowiada za nią Armia Krajowa ani jej dowódcy. Odpowiadają za nią wyłącznie Niemcy, realizujące szaleńcze rozkazy Hitlera. To nie AK masowo mordowali mieszkańców Warszawy i niszczyli miasto. Robili to Niemcy i ich sojusznicy.

Warszawiacy stanęli do nierównej walki. Jednak do takiej nierównej walki wcześniej – w 1939 roku – stanęła Polska i inne europejskie kraje, mimo że nie miały szans wygrać wówczas z Hitlerem. Czy to znaczyło, że należało przystać na dyktat Niemiec? Gdy ktoś na nas napada, nawet uzbrojony, to instynktownie bronimy się – nawet jeśli nie mamy broni. Rację ma autor książki, że historia nie jest czarno-biała. Z pewnością nie, dlatego właśnie jest tak fascynująca. Pamiętajmy jednak, że jeśli chodzi o temat II wojny światowej, to wyłączną odpowiedzialność za jej wybuch ponoszą Niemcy.

Obawiam się, że za kilka lat nie będzie to oczywiste nawet dla Polaków, skoro tak wielu w naszym kraju ciągle powtarza – lepiej było nie walczyć i ulec.  Czy faktycznie tak byłoby lepiej? Osobiście mam spore wątpliwości.

Lekturę książki „Jędrek ‘44” polecam wszystkim zainteresowanym historią Polski. Chociaż nie musimy zgadzać się ze wszystkimi poglądami autora, to jednak warto poznać jego argumentację i skonfrontować ją z naszą. Zachęcam do sięgnięcia po ten tytuł.

Wojciech Sobański