Pewnie nie zabrzmi to najmądrzej, drodzy Państwo, ale był w moim życiu moment, kiedy dużo czasu – godziny — spędzałem w samochodzie. Zaparkowanym. Było to dawno (aby dać Państwu punkt odniesienia: nagrodzona Nike „Książka twarzy” Marka Bieńczyka zdawała się wystarczającą literacką odpowiedzią na social media, które już wrzały, ale jeszcze nie wybuchły), ja na swój czytnik — używany do dziś! - czekałem jeszcze pół roku, ale żadna to przeszkoda – zamiast poszukiwać straconego czasu, wziąłem się zapewne opasłe tomiszcze. Przeczytanie „Czarodziejskiej góry” na przestrzeni bodaj czterech dni dziś zapewne by mi się nie udało, zwyczajnie zabrakłoby mi pary, ale i ówczesną lekturę wspominam specyficznie: miałem pełną świadomość obcowania z literaturą wielką, ba, fragmenty tej literatury potrafiły mnie porywać (głównie wtedy, gdy do głosu dochodził Settembrini), ale było to tylko drobne pocieszenie w starciu z monumentalnym, trudnym tekstem. Napisałem to wszystko w celu oczywistym: żeby zwrócić uwagę na to, że w przypadku „Pięknych zielonych oczu” jest dokładnie tak samo. To powieść nieskończenie ważna, ale i bardzo trudna w lekturze – nie tylko ze względu na temat, co warto wyraźnie zaznaczyć.

Powiedzieć, że książka Arnošta Lustiga traktuje o tragedii, to nic nie powiedzieć. Tragedia jest tu zwielokrotniona, to tragedia w tragedii, tragedia szkatułkowa bardzo skutecznie odbierająca wiarę nie tyle w ludzkość, co w człowieczeństwo. W opowieści czeskiego pisarza rampy rozładunkowe Auschwitz-Birkenau to tylko pierwszy stopień na drodze do piekła, które przed Hanką Kauders postawiły siły historii. Po pewnym czasie nastolatka zostanie skierowana do polowego nazistowskiego burdelu, gdzie jej cierpienia będą trwały przez kolejnych kilkadziesiąt dni. Przeżyje to, o czym czytelnik wie od samego początku, ale całe jej życie naznaczone będzie przez piekło młodości.

W związku z powyższym na pytanie: jak straszne są „Piękne zielone oczy” jest tylko jedna odpowiedź - groteskowo. Scen bestialskich gwałtów nie sposób policzyć, cielesność kolejnych postaci odarta została z jakiejkolwiek godności i sprowadzona do roli zwykłego mięsa (co ciekawe, dzieje się tak nie tylko w przypadku kobiet zmuszonych do prostytucji – temu zjawisku, oczywiście z zachowaniem właściwych proporcji, podlegają także żołnierze), a kiedy kończy się przemoc seksualna, dochodzi do tortur lub zabójstw. A to przecież tylko najściślejszy rdzeń doświadczeń Hanki i jej towarzyszek – to wszystko dzieje się na tle najgorszych wyobrażalnych warunków codziennej egzystencji (w zimnie i głodzie) oraz przy cierpieniach psychicznych spowodowanych świadomością, że najprawdopodobniej przetrwało się dłużej niż najbliżsi. Czy to wyczerpuje znamiona trudnej lektury? Z naddatkiem.

A przecież, póki co pisałem tylko o tym „co”, nie pisałem jeszcze „jak”. Tymczasem „Piękne zielone oczy” nie byłyby lekką lekturą, nawet gdyby traktowały o radości niesionej przez długo wyczekiwaną wiosnę. Lustig narrację prowadzi niechronologicznie, atakując czytelnika króciutkimi rozdziałami, w których skupia się na bardzo konkretnych doświadczeniach Hanki. Czasami odrzuca ten sposób opowiadania, żeby przedstawić jeden z trzech ni to dialogów, ni to monologów, w których udział biorą protagonistka i kolejno: pierwszy nazista, rabin, drugi nazista.

Wydaje się, że trzy takie sytuacje w liczącej grubo ponad 400 gęsto zadrukowanych, dużych stron to niewiele, ale podejrzewam, iż zajmują one mniej więcej połowę powieści — tak obszerne są to fragmenty. Powiedzieć, że męczą czytelnika, to nic nie powiedzieć, szczególnie jeśli chodzi o tę drugą: żydowski nauczyciel obarczony wątpliwościami to figura stale powracająca zarówno na karty literatury religijnej, jak i powojennej, rozprawiającej się z Zagładą. Na przestrzeni niezwykle długiej rozmowy z Hanką bez przerwy zadaje pytania, na przemian sobie i Bogu, a pada ich pewnie kilkaset. I on, i dziewczyna powracają wielokrotnie do omawianych wcześniej tematów, a przy tym raczej nie rozmawiają, lecz wypowiadają kwestie – raczej nie odnoszą się bezpośrednio do wypowiedzi przedmówcy, pogrążeni w natłoku własnych myśli (oraz instynktów, bo i te odgrywają tu ważną rolę). Dokładne prześledzenie tego fragmentu to zadanie dla umiejących utrzymać najwyższe skupienie nawet w samym środku literackiej brzydoty, najwytrwalszych czytelników.

Połączenie tak niezwykle przygnębiającego tematu i trudnej w odbiorze formy daje efekt, którego można było się spodziewać: lekturę męczącą i odrzucającą, lekturę stanowiącą totalne przeciwieństwo beztroskiego przerzucania stron. Tę recenzję mogą Państwo potraktować jako ostrzeżenie: do „Pięknych zielonych oczu” powinno zasiadać się z pełną świadomością tego, czym ta powieść jest. A jest przytłaczającym, mrocznym doświadczeniem, które więcej zabiera, niż daje i bardziej przeraża, niż uczy. Ale jeśli ktoś ma potrzebę zobaczyć człowieka sprowadzonego do mięsa, to lepszej okazji nie będzie — niżej upaść się nie da, głębiej kopać nie sposób.

Bartosz Szczyżański