Zakrawa na ironię losu fakt, że Egipt – starożytne mocarstwo i jeden z krajów o najdłuższej historii – stanowi obecnie państwo, w którym większość ludzi żyje w biedzie, a ponad jedna czwarta społeczeństwa to analfabeci. Ta ostatnia informacja jest tym bardziej wstrząsająca jeśli uzmysłowimy sobie, że to na terenie obecnego państwa egipskiego leży Aleksandria - słynna z największej w świecie starożytnym biblioteki o ogromnej liczbie zwojów (ówczesna forma książki) oraz ośrodek naukowy i filozoficzny, skupiający wybitnych myślicieli, filozofów i naukowców oraz ich uczniów. Historia obeszła się okrutnie nie tylko z kulturą i nauką na tych ziemiach, ale również z mieszkającymi tam przez tysiąclecia ludźmi. Losy współczesnego Egiptu w drugiej połowie XX wieku przenikliwie odmalował w swoich powieściach Nadżib Mahfuz, wybitny pisarz, współtwórca i popularyzator egipskiej powieści obyczajowej, laureat literackiej Nagrody Nobla w 1988 r. Czytelnicy polscy, znający jego twórczość z siedmiu wydanych w naszym kraju powieści pisarza, mają wreszcie okazję, dzięki wydawnictwu Smak Słowa, zapoznać się z bodaj najbardziej znanym w Zachodniej Europie utworem pisarza – powieścią „Pensjonat Miramar”.

Akcja utworu toczy się w Aleksandrii, a nie – jak przyzwyczaił nas autor w innych swoich powieściach - w Kairze. Wbrew jednak temu, czego możemy się spodziewać znając inne powieści, zwłaszcza trylogię kairską, miasto jest mało obecne w powieści, dowiadujemy się jakiś fragmentów informacji o kilku miejscach, natomiast mało lub wcale na temat architektury czy stylu życia jego mieszkańców. Większość wydarzeń rozgrywa się w tytułowym pensjonacie, kameralnym miejscu, niegdyś ekskluzywnym, w którym obecnie nie został nawet ślad dawnej świetności, mogącym pomieścić pięciu gości, właścicielkę i młodą służącą. Goście to mężczyźni, a każdy z nich symbolizuje jedną z możliwych postaw wobec polityki, płci, klasy i religii, a zwłaszcza wobec ojczyzny po rewolucji (przewrocie wojskowym z lipca 1952 r.). Jest zatem bardzo wiekowy zubożały dziennikarz, zwolennik partii walczącej o niepodległości kraju, rozwiązanej po rewolucji, patriota. Potem przybywa stary rojalista, którego przewrót pozbawił pozycji i majątku oraz naraził na ciągły nadzór panujących sił. Poznajemy również młodego, słabo wykształconego hedonistę, lubiącego życie szybkie, nieskomplikowane i wolne od zobowiązań, posiadającego pewien majątek, a raczej umiejętnie udającego, iż takowy posiada; jego poglądy na wszystko dają się skonkretyzować w jednym słowie: JA. Następnie pojawia się młody spiker radiowy, wrażliwy i uczuciowy, z pozoru sympatyczny, z odpowiednimi koneksjami rodzinnymi; zwolennik komunizmu, w istocie okazuje się tchórzem i zdrajcą wobec przyjaciół i braci w poglądach, za co płaci wysoka cenę. I wreszcie on – młody, zdrowy, stojący po stronie rządzącej, aktywista i socjalista, niby walczących o dobro innych, w rzeczywistości próbujący zyskać sobie przez machinacje majątek kosztem innych. Dowiedzcie się sami, jak potoczą się ich losy – mogę tylko napisać, że każdy nosi w sobie nutę tragizmu i w ostateczności każdy z nich ponosi konsekwencje własnych (ale nie tylko) decyzji.

Istotną, choć w pewnym sensie bierną, rolę odgrywają w powieści dwie kobiety: stara właścicielka pensjonatu i młoda służąca. Ta ostatnia jest uosobieniem nowego, odmienionego kraju, stara symbolizuje to, co minęło. Służąca Zuhra – niewinna, pracowita, dobra i szukająca swego miejsca – choć o to nie zabiega staje się swoistym katalizatorem zdarzeń. Gdy się pojawia staje się pewnym punktem centralnym, swoistym słońcem, wokół którego zaczynają krążyć inne osoby i zdarzenia. Najwięcej dowiadujemy się o prawdziwej naturze innych dzięki ich stosunkowi do dziewczyny właśnie. Historia rozwija się, powoli odsłaniając kolejne epizody, które poznajemy dzięki relacji czterech mężczyzn. Jeden z nich ma przywilej głosu dwa razy, jego opowieść tworzy klamrę powieści. Ten czterogłos przywodzi na myśl inny, opisany w „Kwartecie aleksandryjskim” (koincydencja miejsca znacząca). Każdy z kolejnych opowiadających dodaje coś nowego, zmieniając nierzadko sens i znaczenie tego, co wydawało się już czytelnikowi zrozumiałe i oczywiste.

Książka, chwalona za wnikliwość i paraboliczne ujęcie historii kraju, mnie urzekła pewną niespiesznością narracji oraz klimatem miejsca akcji. Pensjonat z widokiem na morze, wydaje się być pewną zagadką – odizolowany, jednocześnie jest centrum najważniejszych wydarzeń, stanowiąc namiastkę domu i bezpieczeństwa staje się dla niektórych posłańcem śmierci. Wydaje się tkwić w pewnej nieokreślonej bezczasowości (wieczności?), będąc jednocześnie areną walki przeszłości i przyszłości z teraźniejszością. A może tak naprawdę wcale go nie ma? Albo jest gdzieś w ludzkiej duszy?

Jowita Marzec