Wielki a uniwersalny – mimo zakotwiczenia w dość egzotycznej osiemnastowiecznej Bośni, ówczesnej części Turcji - traktat o naturze człowieka, istocie władzy, gęstej sieci relacji międzyludzkich, w której nienawiść sąsiaduje z miłością, gdzie jest miejsce i na niezwykłą empatię i zwyczajną podłość, a przyjaźń czy wierność ma różne oblicza.

„Było tego wiele: nędza, drożyzna, strach, wielkie i małe krzywdy, obietnice bez pokrycia, jałowe lata, zawiedzione pragnienia, zbyt wiele trosk, przedwczesna starość, małe miłości, wielkie nienawiści, niepewność, poniżenie, cała ta nędza, która zwie się życiem” – jeden z wielu cytatów świadczący o treści tej - co tu dużo mówić - niełatwej powieści. Wiele ona wymaga od czytającego, ale jeszcze więcej, i to z naddatkiem, oddaje.

Zanurzamy się bez reszty w świecie przedstawionym, który z początku wydaje się mocno egzotyczny, w który trzeba się wgryźć. Kolejne wydarzenia uświadamiają odwieczność mechanizmów zachodzących w każdej społeczności, zwłaszcza na styku: duchowni-społeczność-władza.

Nie ma się co rozwodzić nad fabułą, wyjątkowo misternie zaplątaną a zarazem pełną emocji co do każdego wymiaru życia człowieka. W każdym razie lektura jest gorzka, do bólu prawdziwa.

Za najważniejsze uznałbym tu dwa cytaty:

„Nowa idea (…) jest dobra aż do chwili, gdy zacznie się ją realizować. Nie jest dobre to, co jest, lecz to, czego się pragnie. Gdy ludzie wynajdą nową ideę, powinni chować ją pod szkłem, aby się nie zbrukała”.

„ - A więc nie ma żadnych możliwości urządzenia tego świata? I wszystko jest tylko nieporozumieniem i wieczną próbą? (…)
- Taki jest świat. My jesteśmy na dnie. Urządzić go – znaczy uczynić go jeszcze gorszym”.

Nie trzeba chyba dodawać, że dokonana próba „urządzenia” świata nie służy żadnej naprawie, a historia, jak zawsze było jest i będzie - zatacza koło. Nikt też nie staje się lepszy - „Nie będę człowiekiem, jakiego obraz sobie wymarzyłem, będę tym, czym mi być sądzono – szmatą”. Na końcu wszystkiego zawsze jest zawód i rozczarowanie – zdaje się mówić Autor.

Jakbym słyszał gdzieś coś podobnego: „Że też nie udławicie się tymi wielkimi słowami! Czyż nie można zrobić czegoś wedle ludzkiej woli, bez ratowania świata? Zostaw świat w spokoju, na miłość boską, będzie szczęśliwszy bez tej waszej troski. Zrób coś dla człowieka, którego imię i nazwisko znasz”.

Bardzo aktualnie odczytuję także to, co się dzieje z „papierami poprzedniej władzy”: „Wszystko to spalę. Jesteście jak wilki, grzebalibyście w tym gnoju, żeby znaleźć powód do nowych zbrodni”.

To kolejna moja zachwycająca książka z obszaru Bośni. Warto poznawać ten fenomen, niestety, już de facto nieistniejący, bo "wielu szatanów było tam czynnych" .

No i ten wspaniały język, którego trochę cytatów:

„Mam 40 lat, paskudny wiek: człowiek jest jeszcze dość młody, by mieć pragnienia, a już za stary, by je realizować”.

„30 lat to młodość, tak sądzę teraz, gdy oddaliłem się od niej bezpowrotnie, młodość, która nie lęka się niczego, nawet siebie”.

„Grzeszne myśli są jak wiatr, któż je zatrzyma (…) Czym jest pobożność bez pokus do przezwyciężenia? (…) Jeśli nie ma co zwalczać, gdzież zasługa?”.

„Patrzyłem na nią z przyjemnością, z głębokim, spokojnym zachwytem, z jakim patrzy się na cichy nurt rzeki, na przedwieczorne niebo, na księżyc o północy, drzewo osypane kwieciem, jezioro mego dzieciństwa o świcie. Bez chęci posiadania, bez możliwości pełnego przeżycia, bez siły odejścia”.

„To, że nie okazuje rozgoryczenia, jest jego zemstą nad światem”.

„Czasy obecne były jedynie chwilą, która ma minąć”,

„Myślałem o tym, jak straszne jest położenie każdego, kto prosi: staje się mały i nędzny, deptany cudzym butem, winny i poniżony, łaknie okrucha dobrej woli, uległy cudzej władzy, nic od niego nie zależy, nawet własny strach i nienawiść, które mogą go zniszczyć.

„Po tysiąckroć będziesz żałował słów wypowiedzianych, rzadko zaś tego, co przemilczałeś”.

„Większą krzywdę wyrządzono życiu przez zapobieganie grzechowi niż ta krzywda, która wyrządził grzech”.

„ - A czym jesteś teraz?
- Włóczęgą na szerokich gościńcach, gdzie spotykam dobrych i złych ludzi, z tymi samymi kłopotami troskami, jakie tutaj panują, z tymi samymi radościami z małego szczęścia, jakie są wszędzie.
- Co by było, gdyby wszyscy poszli twoją drogą?
- Świat byłby chyba szczęśliwszy.

„Przyroda i kipiące w niej życie przywracają człowiekowi spokój, może właśnie dlatego, że są wobec niego obojętne”.

„Dla grzechu nie ma ustalonej godziny, ale jego naturalną porą jest noc (śpią teraz małe, rozsądne i duże, tępe dzieci i ci, którzy zdążyli popełnić zło za dnia).”

”Na początku każdy pyta: czy to wszystko?.Potem już nie pyta”.

„Zdążyłem już bowiem zapomnieć, że przeczucie jest pierwszym zwiastunem nieszczęścia”.

„Czy władza pochodzi od Boga? Jeżeli nie, skąd ma prawo nas osądzać? Jeżeli tak, jak może się mylić? Jeżeli nie, obalmy ją, jeżeli tak, bądźmy jej posłuszni”.

„ -Trudno porozumieć się ludziom inaczej myślącym.
- Łatwo porozumieć się dwóm ludziom myślącym.”

„Człowiek powinien się wyrzec wszystkiego, co mógłby pokochać, gdyż strata i rozczarowanie są nieuniknione. Musimy wyrzec się miłości, aby jej nie stracić. Musimy zniszczyć swą miłość, aby nie zniszczyli jej inni. Musimy wyrzec się wszelkiego przywiązania, aby uniknąć rozpaczy”.

Wielki a uniwersalny – mimo zakotwiczenia w dość egzotycznej osiemnastowiecznej Bośni, ówczesnej części Turcji - traktat o naturze człowieka, istocie władzy, gęstej sieci relacji międzyludzkich, w której nienawiść sąsiaduje z miłością, gdzie jest miejsce i na niezwykłą empatię i zwyczajną podłość, a przyjaźń czy wierność ma różne oblicza.

„Było tego wiele: nędza,...