Autorzy, odnosząc się do myśli oświeceniowej, odsłaniają interesujący obraz pracy nad cieniem jako metaforą niesamodzielną, stanowiącą jakieś konieczne tło, dopełnienie dla światła. Sądzę, że wyjście od osiemnastego wieku było dobrą decyzją ze względu na istotne przesunięcia w metaforyzacji od jaskrawego światła prawdy objawionej w kierunku zróżnicowania stopni oświetlenia: już w pismach Locke’a znajdziemy fragmenty mówiące o przedmiotach poznawalnych z pełną jasnością, obiektach znajdujące się gdzieś w półcieniu i takich, które pozostają w mroku. Oświeceniowy rozum sam wytyczał granice ludzkiego poznania i ograniczał tym samym rozjaśniane obszary; musiał też zmierzyć się z konceptami podającymi w wątpliwość istnienie czystych (jasnych) pojęć i postulującymi zakotwiczenie myśli w zmysłowym (ciemnym) doświadczeniu. (…)

Najsilniej reprezentowany jest w tym tomie wielki polemista drugiej połowy osiemnastego wieku, Johann Georg Hamann. Obok jego listu do Jakoba Krausa znajdziemy tu trzy poświęcone Hamannowi teksty, dwa Anny Żymełki-Pietrzak: „Teologiczne przemienienie oświecenia, czyli Johanna Georga Hamanna metakrytyka Odpowiedzi na pytanie: czym jest Oświecenie Immanuela Kanta” – stawiający pytanie o wolność jednostki w procesie samooświecenia i piętnujący zapędy Kanta oraz „Kwestia stylu. Atopie Johanna Georga Hamanna”, gdzie przedstawiono uzasadnienie ciemnej, niewygodnej, ale też niezwykle płodnej poznawczo retoryki królewieckiego myśliciela, w końcu – „Pochwała mroku. Szkic o rekonkretyzacji” Kamilli Najdek, wprowadzający wątek historyczny i społeczny. Z perspektywy Hamanna prawda jest zawsze czymś, co wyłania się z ciemności (nawet Chrystus przychodzi nocą, jak złodziej),w tym sensie mrok jest czymś koniecznym. (…)

Ten Hamannowski trzon obudowany jest tekstami wspierającymi jego treści. Artykuł Sophii Doms „Dwa cykle dialogów w rozmowach z czytelnikiem. Frauenzimmer Gesprächspiele Georga Philippa Harsdörffera i Monatsgespräche Christiana Thomasiusa” przedstawia wczesnooświeceniowe próby aktywizacji czytelników czasopism poprzez dialog. „Ahistoryczność jako cecha dyskursu zdegenerowanego” Anny Michalskiej kontynuuje namysł nad dialogicznością i, za Habermasem, uznaje historyczność za warunek możliwości dialogu. W „Jungowskim cieniu jako metaforze” Justyna Bogucka analizuje cień jako metaforę w psychologii C.G. Junga. „Aleksander von Humboldt. Poznanie zaangażowane” Kamilli Najdek pozwala wyjść poza opozycje światło–cień, jasne–niejasne i spleść je w teorii poznania zaangażowanego.

Prof. dr hab. Seweryn Blandzi