Dzieje gospodarcze i społeczne Imperium Osmańskiego

Na wstępie trzeba powiedzieć w skrócie, że książka na pewno zaciekawi osoby zainteresowane handlem światowym i wielbicieli książek ekonomicznych Braudela. Pomaga lepiej zrozumieć, rzadziej poruszany, handel na oceanie indyjskim czy szlak jedwabny. Przyznam się szczerze, że czytając skupiłem się na okresie od końca XV wieku do początku wieku XIX. Autorzy opowiadają wiele ciekawych kwestii odnośnie handlu Turcji z Azją – nie tylko o karawanowym handlu lądowym, ale także o kontaktach morskich nawet z odległymi wyspami korzennymi. Można tu zauważyć postępujące odcinanie i marginalizowanie Turcji przez europejskich kolonizatorów w handlu azjatyckim. Autorzy poruszają też zmiany polityczne i administracyjne imperium osmańskiego, więc czytelnik w tej jednej książce znajdzie odpowiedzi, na to kiedy i gdzie postępował regres lub istotna zmiana. Na pewno burzy to taki obiegowy obraz upadku imperium w wyniku postępującej gnuśności wynikającej li tylko z życia pałacowego władców i haremowych spisków kobiet. Tutaj twórcy zarysowują okresy, w których Turcja ulegała znaczącej biurokratyzacji czy decentralizacji. Ta druga przypadłość imperium doprowadziła m.in. w XVII wieku do nie zliczonych buntów miejscowych watażków, a w późniejszym okresie ci lokalni przywódcy stawali się niemal jedyną władzą w wielu prowincjach i koniec końców sułtani musieli akceptować ten stan rzeczy jeśli w ogóle chcieli mieć jeszcze zachować jakikolwiek wpływ na ich ziemie czy ich pomoc wojskową. Z drugiej strony można prześledzić w tej książce jak ucieczka handlu z osi Azja-Turcja-Wenecja\ reszta Europy wpływała na kurczenie się gospodarcze i militarne (flota) imperium. Jaki wpływ na decyzje wojenne nad zatoką perską, morzem czerwonym i w Persji miały sprawy i spory ekonomiczne. Śledziłem za autorami wojny z Portugalią opisane pod kątem zachowania przez imperium osmańskie drogi handlowej z Azją. A potem kolejne wojny angielsko-holenderskie z Portugalią o przechwycenie wpływu na m.in. szlak jedwabny (po 1633 Turcja staje po stronie unii portugalsko-hiszpańskiej przeciwko Persji, Anglii i Francji). Książka mimo, że trudna w materii i tak jest o niebo ciekawiej napisana niż książki Kieniewicza o Portugalczykach w Azji i o dziejach tamtych regionów. Wynikiem badań jest również możliwość zwalczania mitów o osłabieniu już po śmierci Sulejmana Wspaniałego. Zmiany w II poł. XVI i w XVII wieku określane jako transformacja, a nie deformacja. Postępująca profesjonalizacja urzędników.


Ze szczegółowych zagadnień można poczytać o:
kupowaniu urzędów w Turcji, decentralizacji i budżetach (coraz bardziej samodzielnych) poszczególnych prowincji, rozbudowie logistyki armii (przewaga nad państwami europejskimi przynajmniej do końca XVII wieku),o staraniach w utrzymaniu dostaw żywności dla olbrzymiego Stambułu i poszczególnych okresach głodu np. podczas buntów w Wołoszczyźnie za Michała Walecznego czy podczas wojny Kandyjskiej. O kapitulacjach czyli umowach handlowych w poszczególnych okresach z różnymi państwami, o strukturze handlu (wiodące towary i wiodące miasta handlowe i produkcyjne) i tym które państwo najwięcej handlowało z Turcją w poszczególnych wiekach. Autorów zajmują też miasta-centra: Izmir, Kaffa (na trasie z Lwowem, Kijowem i Moskwą),Dubrownik (pośrednik w handlu z Italią, wykorzystywany w pewnym okresie do handlu z niemieckimi Fuggerami),Bursa. O fundamencie dla rozwoju Tucji – ryż i wielbłądy. O buntach anatolijskich m.in. tracących zatrudnienie żołnierzy (łupiestwu i wyludnianiu wsi, zamykaniu się miast przeciwko uzbrojonym bandom, koczownicy),o handlu niewolnikami, o terenach przygranicznych do naszych dzikich pól jako miejscu wypasu wielkiej ilości bydła dla Stambułu. O ekspansji handlowej Wenecji i Genui w strefie nadmorskiej imperium osmańskiego. Rusznikarze i ludwisarze tureccy na dworach indyjskich 1509-1538 (w tym ich wpływ na udaną obronę przed atakami Portugalczyków) czy nawet w odległym Aceh. Konflikt i próba budowy floty w zatoce perskiej by nie dać się zamknąć Portugalii (rola Ormuzu i Basry w konfliktach). Okresy handlu jedwabiem, korzeniami, kawą. Schyłek Wenecji, Antwerpii, przeniesienie się centrum gospodarczego świata daleko na północ. Turcja zarazem opisywana jako w miarę samowystarczalne osobne centrum-świat (w nawiązaniu do książek Braudela i Janet Abu-Lughod). O rywalizacji powoli słabnącej kompanii lewantyńskiej z kompanią wschodnioindyjską. Rola kupca w kulturze muzułmańskiej (większe uzależnienie od państwa, zapewnienie stałych cen w sytuacjach kryzysowych, czasami w segmentach nisko lub nie rentownych). Kupcy greccy, ormiańscy i inni działający na tytułowym obszarze. Okres po 1740 jako „zgubne poczucie siły” i dopiero kolejne wojny powoli zmuszają imperium do reform wojskowych. Katastrofalny dla Bałkanów i niektórych regionów wiek klęsk, w tym, żywiołowych XVII-XVIII wiek. Porównanie możliwości utrzymania rodzinnego majątku przez duchownych, urzędników i wojskowych. Dla każdego coś miłego.


Tak szerokie geograficznie i chronologicznie spojrzenie na gospodarkę daje nam ciekawy w wgląd w historię Turcji, Egiptu, Bałkanów ale także wpływających na nie sąsiadów: Persji, Azji i Europy. Daje o tyle do myślenia, że źródeł osłabienia i przekształceń społecznych i politycznych Rzeczpospolitej w podobnym okresie też należało by szukać w ogólnoświatowych przyczynach ekonomicznych.


Tematy poruszone w książce nie są łatwe – nie jest więc to książka na "lekki i przyjemny" start. Na pewno warto znać nieco dzieje kontaktów Portugalii, Holendrów i Anglików z Azją oraz konfrontować ten tytuł z tezami Braudela „Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV-XVIII wiek” czy z drugiej strony czyli spraw kontaktów europejskich z „Morze śródziemne i świat śródziemnomorski w epoce Filipa II”.


Autorzy czasem polemizują, korzystają i rozszerzają wnioski badawcze podjęte przez Fernanda Braudela, więc wszyscy zadowoleni z lektury książek francuskiego historyka powinni być uszczęśliwieni recenzowaną książką.
Można ją porównać pod kątem szczegółowości z książką "Sztuka wojenna turków osmańskich w latach 1500-1700." i potraktować również jako takie znaczne rozszerzenie o nie militarne aspekty.

Na wstępie trzeba powiedzieć w skrócie, że książka na pewno zaciekawi osoby zainteresowane handlem światowym i wielbicieli książek ekonomicznych Braudela. Pomaga lepiej zrozumieć, rzadziej poruszany, handel na oceanie indyjskim czy szlak jedwabny. Przyznam się szczerze, że czytając skupiłem się na okresie od końca XV wieku do początku wieku XIX. Autorzy opowiadają wiele...