Lidia Mularska-Andziak

bardzo dobra książka, chociaż pisana z dość niszowej i chyba niezbyt szczęśliwej perspektywy. Niszowość i wątpliwości dotyczą umieszczenia dyktatury w kontekście imperialnym, czyli - osi logicznej książki. Przewrót i dyktatura Primo nie miała prawie nic wspólnego z hiszpańskim imperializmem. W latach 1910-tych Primo był wręcz orędownikiem wycofania się z Maroka, które uważał za krwawą i nieopłacalną imprezę. Owszem, przewrót był uwarunkowany wydarzeniami w Maroku, ale w dość specyficznym sensie: przerwać rozlew hiszpańskiej krwi. Oczywiście generalicja nigdy nie zgodziłaby się na opuszczenie Maroka, ale ogromne poparcie dla przewrotu Primo wiązało się m.in. z tym, że spora część Hiszpanów oczekiwała po prostu, że zakończy wojnę (w obojętnie jaki sposób, jeśli to konieczne również ewakuując Maroko). Również niezdarne inicjatywy Primo dalej - w Ameryce Łacińskiej, częściowo w Afryce Środkowej - zupełnie nie mają formatu imperialnego. Hiszpania była na to po prostu za słaba. Polityka Primo miała zupełnie inną formułę, egzemplifikowaną przez dwie mediacje: między Chile a Peru i między Boliwią a Paragwajem. A już perypetie Hiszpanii na terenie Ligi, w której objęcia Primo początkowo wręcz się rzucił, w nadziei odbudowania tu hiszpańskiego prestiżu - miały wręcz charakter anty-imperialny, zwłaszcza gdy Hiszpania usiłowała zmontować coś w rodzaju bloku państw neutralnych, arbitra moralności politycznej. Niezależnie od polityki zagranicznej, również w kraju dyktatura nie miała wiele wspólnego z tradycją imperialną. Natomiast z pretorianizmem jak najbardziej! I to wynika z tej pracy jasno. Jest to też ogromna przewaga książki nad syntezą primoriveryzmu pióra Shlomo Ben-Ami, który niepotrzebnie zasadził się na wielkie historyczne konkluzje. Jego monografia w swoim pierwszym, anglojęzycznym wydaniu, miała idiotyczny podtytuł "Faszyzm od góry"; po fali krytyki autor zreflektował się i późniejsze hiszpańskie wydanie zatytułował "Żelazny chirurg". Na szczęście monografia Mularskiej nie jest zaplątana w takie problemy (tylko w inne). Mój niedosyt budzi też opis środowiska, które doradzało Primo. Zwykle przestawia się je jako grupę tępych generałów oraz drugorzędnych ograniczonych politykierów. Może i faktycznie takie w większości było, ale do pewnego okresu zdarzali się w nim wybitnie myśliciele, jak Victor Pradera (dopiero potem zaczął się dystansować, poirytowany polityczną dezorientacją Primo, jego kunktatorstwem, centralizmem i tendencją do samouwielbienia). Podsumowując mam dość paradoksalne wrażenia: główna linia tej książki jest całkowicie chybiona. Co z tego, kiedy czyta się z wypiekami na buzi.