Jesteśmy społecznością, która kocha książki

W słynnym eseju „Jeż i Lis” Isaiah Berlin porównywał jednych twórców (filozofów, pisarzy) do jeży, których myślenie skoncentrowane jest wokół jednej idei, jednej wizji, innych zaś do lisów, którzy widzą świat w jego różnorodności i niejednoznaczności. Do których zalicza się Tołstoj? Według Berlina, niewątpliwie był „bystrookim lisem”… „ale wierzył, że jest jeżem, że jego talenty i dokonania to jedno, a jego poglądy, a więc także interpretacja własnych osiągnięć to drugie (…)”.

Dobrze pokazuje to „Sonata Kreutzerowska”, dość długie opowiadanie, które niejako rozpada się na dwie części. W pierwszej bohater pomstuje na stosunki międzyludzkie, zwłaszcza damsko-męskie i snuje wizję ich naprawy poprzez całkowite wygaszenie namiętności, a z nimi rodzaju ludzkiego. Przypomina mędrków wszystkich czasów, którzy wywodzą uniwersalne recepty z własnego jednostkowego przypadku, i bynajmniej im nie przeszkadza, że sami sobie przeczą – jak bohater Tołstoja, który lubi się powoływać na mądrość zwierzęcego instynktu, ale gdy chce zdeprecjonować żonę, porównuje ją właśnie do działającego instynktownie zwierzęcia.

Można by rzec, że ów Pozdnyszew był produktem i ofiarą swych czasów, że nie był w stanie znieść fałszu i podwójnej dziewiętnastowiecznej moralności. Lecz nie jest to z pewnością diagnoza Tołstoja, który był myślicielem ahistorycznym (jak dowodzi Berlin). Przypadek nieszczęśliwego małżeństwa Pozdnyszewa jest mu potrzebny tylko po to, by jak kawa na ławę wyłożyć swe poglądy i jeszcze na wszelki wypadek powtórzyć je w posłowiu.

Dopiero druga część opowiadania daje pojęcie o rzeczywistym talencie Tołstoja. Polega on, jak mi się wydaje na tym, że postaci tak nam obce stają przed nami jak żywe, ze swoimi nieszczęściami, namiętnościami, ale także drobnymi dziwactwami – w całej ludzkiej pełni. Tytuł każe zwrócić uwagę na fragment, w którym towarzystwo słucha „Sonaty Kreutzerowskiej”, ale mnie najbardziej zapadł w pamięć ten, w którym wiedziony zazdrością mąż wraca do domu z delegacji. Z farsowego tematu Tołstoj uczynił dramat – ale znów, dramat ludzki, nie teatralny.

Na koniec chciałabym wrócić do bohatera opowiadania, Pozdnyszewa. Nie potrafi on rozwiązać własnych problemów inaczej niż przez przemoc. Jest jednak gotów uzdrawiać świat… za pomocą duchowej miłości. Jest w tym, mam wrażenie, coś bardzo rosyjskiego.

W słynnym eseju „Jeż i Lis” Isaiah Berlin porównywał jednych twórców (filozofów, pisarzy) do jeży, których myślenie skoncentrowane jest wokół jednej idei, jednej wizji, innych zaś do lisów, którzy widzą świat w jego różnorodności i niejednoznaczności. Do których zalicza się Tołstoj? Według Berlina, niewątpliwie był „bystrookim lisem”… „ale wierzył, że jest jeżem, że jego...