Prokurator Andrzej Kostewa („Układ zamknięty”), Brat Zdrówko („Jasminum”), Cześnik Raptusiewicz („Zemsta”), Stalin („Herbatka u Stalina”), Mężczyzna („Żółty szalik”), Swidrygajłow („Swidrygajłow”), Mateusz Bigda (Bigda idzie!”), sędzia Jan Laguna („Piłkarski poker”), Mate Bukara – Klaudiusz („Przedstawienie Hamleta we wsi Głucha Dolna”), Omnimor („Igraszki z diabłem”), Janek Kos („Czterej pancerni i pies”). Role główne i epizodyczne, tytuły teatralne i filmowe, numery kabaretowe można by wymieniać w nieskończoność. Tyle wcieleń ma Janusz Gajos.

Na scenie jest od 1964 r. Dziś należy do najpopularniejszych polskich aktorów. Ale choć zaczął olśniewająco rolą Janka Kosa, która uczyniła z niego bożyszcze tamtych czasów (premiera „Pancernych” - 1965 r.), to przecież długo się z tej roli otrząsnąć nie mógł. Ona naznaczyła go tak, że lata całe reżyserzy widzieli w nim tego płowowłosego, czupurnego młodzieńca. Zresztą do takich stygmatyzujących ról miał Gajos szczęście i później, by choć wspomnieć niezrównanego Tureckiego z Kabareciku Olgi Lipińskiej.

Elżbieta Baniewicz, absolwentka polonistyki UW i Studium Literacko-Teatralnego przy PWST w Warszawie, w monografii „Gajos” wydanej właśnie przez Wydawnictwo Marginesy prześledziła dokładnie ścieżkę kariery aktora. Można odnieść wrażenie, że nie pominęła najmniejszej choćby jego rólki. Każdej z nich poświęciła dużo uwagi. Za każdym niemal razem prezentuje bohatera, którego gra Gajos, na tle całej opowiadanej filmowo lub teatralnie historii. Własny tekst obficie okrasza opiniami innych recenzentów, a także oddaje głos samemu aktorowi. Docenić należy tak ogromną pracę, nawet jeśli mamy świadomość, że edycja ta jest poprawionym i poszerzonym wydaniem książki z 2003 r. pt.: „Janusz Gajos. Nie grać siebie”. Na pewno jest wydaniem graficznie ciekawszym. Książka – w twardej oprawie - ma elegancką okładką, bo i cała przygotowana została z dużą dbałością o estetykę, zarówno tekstu, jak i materiału ikonograficznego. Wielbiciele twórczości Janusza Gajosa będą usatysfakcjonowani: zdjęcia aktora, fotosy filmowe i zdjęcia z przedstawień, plakaty, a nawet… fotokopia sprawozdania z próby. Z przyjemnością się książkę ogląda, a i wynotować kilka tytułów można.

Ci, którzy Gajosa cenią (ja do takich zdecydowanie należę), znajdą tu potwierdzenie sympatii dla aktora. Daleko mu do celebryty, który chce emanować swoją osobą, siebie samego uznając za interesującego bardziej niż odtwarzana postać. Gajos zawód swój traktuje serio, a to oznacza, że wie, iż publiczność chce oglądać Gajosa, nie by o nim samym się czegoś dowiedzieć, a o postaci, którą gra, o człowieku, którego na scenie buduje. Chce widzieć Majora Zawadę („Przesłuchanie”), Józka Mikułę („Milioner”), Fiedię („Ławeczka”), Męża („Mąż i żona”) za jego pośrednictwem. Wie więc aktor, że musi być dobrym rzemieślnikiem, by budować wiarygodnie postać. Bo publiczność wychwytuje każdy fałsz.

No właśnie. A co z umiejętnościami autorki opowieści? Elżbieta Baniewicz, choć wynotowuje słabsze kreacje aktora, to jednak wyraźnie stara się go zawsze wytłumaczyć. Brzmi przy tym niewiarygodnie? Nie, ale jednak tę tendencję da się zauważyć. Moją nieufność budzi niestety recenzyjny styl autorki. Miałam czasem wrażenie, że o ile na omówienie filmu czy przedstawienia teatralnego w czasopiśmie jest on wystarczający, to na książkową monografię o aktorze już nie. Niewątpliwym walorem publikacji za to bezdyskusyjnie jest brak plotkarskich dywagacji na temat życia osobistego aktora.

Ostatecznie jednak czas spędzony z „Gajosem” narobił mi apetytu na żywego Gajosa. Zastanawiam się więc: „Dozorca” w Narodowym czy „Kotka na gorącym blaszanym dachu”? A może … wystawa fotografii – innej pasji aktora - w Galerii Sztuki Katarzyny Napiórkowskiej w Warszawie?

Justyna Radomińska