W swojej drugiej skoncentrowanej na przygodach komisarza Mortki powieści Wojciech Chmielarz wyraźnie zmienił strategię. Solidny, ale stosunkowo mało ekscytujący „Podpalacz” wydawać może się teraz wprawką, pasem rozbiegowym dla tego, co autor miał do zaprezentowania. W „Farmie…” jest zatem odważniej, bardziej soczyście, kolejne ciosy spadają szybko, a szeroko zakrojona intryga posiada wszystkie elementy potrzebne, by porwać ze sobą czytelnika. To wierzchnia warstwa historii – efektowna, a jeszcze nie efekciarska. Ale powieść kryminalna nie tylko dynamiką i zwrotami akcji stoi. Warto zatem pochylić się nad tym, co książka oferuje oprócz sprawnie skonstruowanej linii fabularnej.

Komisarz Jakub Mortka odsiaduje swoje na zesłaniu albo uczestniczy w programie „Most”, mającym na celu wymianę doświadczeń u funkcjonariuszy policji – jedna z dwóch odpowiedzi będzie prawidłowa w zależności od kryteriów, jakie przyjmiemy, analizując sprawę. Ważniejszy jednak od kryteriów jest efekt: całkowita zmiana scenerii. Krotowice położone gdzieś na Śląsku to miasteczko rządzące się prawami właściwymi dla małych społeczności. Większość mieszkańców zna się nawzajem, co dla śledztwa może oznaczać zarówno ułatwienie, jak i komplikację, ponadto istnieje kwestia osiedlających się w Krotowicach Romów. Konflikt etniczny zaprezentowany okiem Chmielarza zupełnie satysfakcjonuje – mocno zarysowany i unikający stronniczości akcentuje przede wszystkim obustronne uprzedzenia i pogardę, ale też homogeniczną kulturę cygańską. Początek książki to zresztą bezpośrednio podany wykład na temat romanipenu, w tym: zwyczajach porywania dziewczyn, które osiągnęły trzynasty rok życia, niechęci do gadziów i strukturze władzy w romskiej rodzinie.

Umiejscowienie akcji na peryferiach wiąże się również z innymi istotnymi aspektami. Przede wszystkim – krajobraz. Chmielarz spożytkował potencjał tkwiący w scenerii połaci lasów i opuszczonych kopalń, co zaowocowało surową atmosferą, dodatkowo podlaną iście makabryczną zbrodnią. W związku z figurą miasteczka górniczego pojawiły się też smaczki takie jak mitologizacja PRL, jako czasu, gdy Krotowice mlekiem i miodem płynęły, wydobywając uran dla Rosjan. Z kolei motyw gwałtu w małej miejscowości to znany casus: ofiara nie chce składać zeznań lub szybko je wycofuje; nie pragnie ani pomocy, ani domagać się sprawiedliwości. Czy te i podobne charakterystyki wystarczają, by nazwać autora dobrym obserwatorem? Być może, ale należałoby przy tym dodać, że opisując cały szpaler schematów społecznych Chmielarz sam nie uniknął poddawania się ich wpływom; że zasypał się nimi, nie dając nadziei na żadne schematu przełamanie. 

Konstrukcją reprodukujących normatywne modele jest już sama specyfika komisariatu, w którym funkcjonariuszka wykonuje swoją pracę, dostarczając kawę mężczyznom, policjanci zaś wykazują niepokój w obliczu męskiej nieheteronormatywności. Z podobnymi opisami należy się liczyć, spór ze statystyką wydaje się bowiem strategią wątpliwą, by nie powiedzieć – zupełnie karkołomną. Oprócz jednak mnogości uzasadnionych, „Farma lalek” zawiera sytuacje oparte na schemacie, a de facto naciągane. Tak oto nowa sąsiadka Mortki, całkiem ponętna i zaradna, ale również zapracowana, bo wykonująca podwójną pracę, zarobkową oraz w domu, z dwójką dzieci, jakimś sposobem zaczęła mu prać, prasować i gotować. (Przez sprzątanie do serca?). On sam niespecjalnie to potrafi. Żałuję, że tak udana powieść kryminalna, niezwykle sprawnie operująca napięciem, zmieniająca wciąż tropy i reguły gry – a też dobrze radząca sobie z formułowaniem motywów zbrodni – potknęła się na zbytniej wierze w siłę oczywistości.

Sylwia Kluczewska